Kako se Sovjetski Savez raspadao krajem 1991. godine, Nagorno-Karabah je proglasio nezavisnost, a sukob je eksplodirao u rat širokih razmjera: s jedne strane Armenija i nova Republika Nagorno-Karabah, a Azerbejdžan s druge strane. Kada je 1994. godine konačno postignuto primirje, ostalo je 20.000 mrtvih i milion raseljenih. Nagorno-Karabah je bio nepriznata republika: de facto neovisna i potpuno izvan azerbejdžanske kontrole, ali de jure u međunarodno priznatim granicama te zemlje

Demonstracije Armena u SSSR-u

Stepanakert, najveći grad Nagorno-Karabaha

Armenska vojska napada azerbejdžanske civile.

Crni januar

Crni januar

Ubijeni Azerbejdžanci u sukobima '90.ih

Piše: Nedim Hasić

Sukobi između Armenije i Azerbejdžana ponovo su izbili u nedjelju zbog sporne teritorije Nagorno-Karabaha. Nastavak je to višedecenijskog sukoba koji opet izaziva zabrinutost zbog stabilnosti Kavkaza, ali i mogućnosti šireg sukoba u koji bi mogle biti uključene Turska i Rusija. Azerbejdžan tvrdi da su se njegove snage u Nagorno-Karabahu našle na udaru armenskih trupa. Usred nasilja je Armenija proglasila vojno stanje i provela punu vojnu mobilizaciju. “Pripremite se za odbranu naše svete domovine”, rekao je armenski premijer Nikola Pašinjan u svom postu na Facebooku. Azerbejdžanski parlament također je glasao za proglašenje ratnog stanja, iako je zaustavio punu vojnu mobilizaciju.

Ovaj dugogodišnji sukob sa sobom nosi moguće geopolitičke implikacije zbog pozicije Kavkaza kao ključne tranzitne tačke za cjevovode koji isporučuju naftu i plin na svjetsko tržište, a sukobi između Armenije i Azerbejdžana uvijek su imali prevelik značaj zbog mogućnosti uvlačenja ključnih međunarodnih aktera u širi sukob. Turski predsjednik Recep Tayyip Erdoğan snažno je podržao Azerbejdžan i pozvao Armence da se usprotive vladinoj strategiji. Pašinjan je razgovarao s ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom telefonom nedugo nakon izbijanja konflikta. Rusija je dugogodišnji saveznik Armenije i snabdijevala je tu zemlju ogromnim zalihama oružja od završetka rata s Azerbejdžanom 1994. godine.

SAMOPROGLAŠENA NEZAVISNOST

Nagorno-Karabah dio je Azerbejdžana smješten na rubu Južnog Kavkaza. Mjesto na kojem su se Armenci (kršćani) i Azerbejdžanci (muslimani) često sukobljavali na vjerskoj osnovi. Spor oko ove teritorije seže još u rane dane bivšeg Sovjetskog Saveza. Te 1923. godine Josif Staljin, tada sovjetski komesar za nacionalnost, stvorio je Autonomnu oblast Nagorno-Karabah (NKAO) kao autonomnu enklavu u sastavu Azerbejdžana, a u njoj Armenci čine oko 90 posto stanovništva.

Armenska Sovjetska Socijalistička Republika periodično će pokretati pitanje Nagorno-Karabaha narednih 60 godina, ali je problem eksplodirao tek u zadnjim danima umirućeg Sovjetskog Saveza. U februaru 1988. godine, s porastom nacionalizma u cijelom Sovjetskom Savezu, održane su masovne demonstracije u glavnom gradu Armenije Erevanu, na kojima su se čuli glasni pozivi da se Karabah odvoji od Azerbejdžana i učini dijelom Armenije. Borbe između Azerbejdžanaca i Armena izbile su u objema republikama.

Lokalne vlasti NKAO-a ubrzo su izglasale pridruživanje teritorija Armeniji, dok su sovjetske snage sigurnosti provele naredne tri godine u uzaludnom pokušaju da zaustave nasilje. Kako se Sovjetski Savez raspadao krajem 1991. godine, Nagorno-Karabah je proglasio nezavisnost, a sukob je eksplodirao u rat širokih razmjera: s jedne strane Armenija i nova Republika Nagorno-Karabah, a Azerbejdžan s druge strane. Kada je 1994. godine konačno postignuto primirje, ostalo je 20.000 mrtvih i milion raseljenih. Nagorno-Karabah je bio nepriznata republika: de facto neovisna i potpuno izvan azerbejdžanske kontrole, ali de jure u međunarodno priznatim granicama te zemlje.

Tokom burnih godina “perestrojke” Mihaila Gorbačova u februaru 1988. godine desio se krvavi incident kada su lokalne bande napale armensko stanovništvo u azerbejdžanskom gradu Sumqayit. U jeku veće slobode koju je donijela perestrojka Armenci su započeli proteste tražeći pripajanje planinske provincije Nagorno-Karabah susjednoj Republici Jermeniji. Taj događaj žestoko je odjeknuo u čitavom Sovjetskom Savezu i ohrabrio je Armene da zatraže secesiju od Azerbejdžana. Neki s namjerom stvaranja nezavisne države, a drugi s idejom da se pridruže Armeniji. Vrhovni sovjet Socijalističke Republike Armenije odobrio je 1988. godine prijedlog za anektiranje Nagorno-Karabaha, što je bila odluka koju je Moskva odbacila i koja nije imala nikakav pravni učinak.

Nakon napada u Sumqayitu preživjeli su pobjegli iz Azerbejdžana, a u suprotnom su smjeru krenuli protjerani Azeri koji su stoljećima živjeli u Armeniji. Ubrzo nakon toga izbio je oružani sukob. Bio je to okrutan rat o kojem se malo govorilo. Borbe su počele na traktorima, s lovačkim puškama, da bi se rasplamsale nakon raspada SSSR-a, kada su se Armenci dočepali oružja koje je ostavila Crvena armija. Armenske milicije iz Karabaha, uz pomoć Republike Armenije, očistile su Karabah i okolne dijelove od Azerbejdžanaca. Azerbejdžan je izgubio oko 20 posto svoje teritorije.

U februaru 1992. godine armenske snage preuzele su kontrolu nad gradom Khojaly, ubivši na stotine civila. To je bio težak udarac za predsjednika Ayaza Mutallibova. Azerbejdžanski Narodni front iskoristio je ogorčenje u narodu kako bi na vlast progurao svog lidera Abulfaza Elchibeya, koji nije uspio zaustaviti armenske napade u Karabahu. S vlasti je otišao nakon puča 1993. godine. Naslijedio ga je Heydar Aliyev, generalni sekretar Azerbejdžanske komunističke partije od 1969. do 1982. godine. Danas je na vlasti njegov sin Ilham Aliyev, koji je na mjesto predsjednika došao nakon očeve smrti 2003. godine.

CRNI JANUAR

U januaru se navršilo tačno 30 godina od događaja 20. januara 1990. godine, koji će ostati zapamćeni u historiji azerbejdžanskog naroda kao krvava januarska tragedija. Napad počinjen od vojne mašinerije bivšeg Sovjetskog Saveza protiv naroda Azerbejdžana zauvijek će ostati crna stranica u historiji civilizacije i jedan od najgorih zločina protiv čovječnosti.

Prije 30 godina, postupajući po naređenjima Komunističke partije SSSR-a, 26.000 naoružanih pripadnika sovjetskih trupa, opremljenih vojnim borbenim vozilima, napali su Baku s namjerom da kazne ljude koji su se okupljali na ulicama, protestirajući protiv narušavanja teritorijalnog integriteta Azerbejdžana i zahtijevajući slobodu. Kao rezultat kaznenih operacija, ubijeno je 147 civila, a 744 su ranjena, dok je 400 ljudi uhapšeno i podvrgnuto raznim oblicima fizičkog nasilja. Među žrtvama su bili i djeca, žene, mladići, starci i civili raznih nacionalnosti iz Bakua. Ovaj se masakr u historiji Azerbejdžana pamti kao “Crni januar”.

Politika Komunističke partije i Vlade Sovjetskog Saveza prema azerbejdžanskom narodu izazvala je jako ogorčenje i protest azerbejdžanskog naroda. Prešutna saglasnost sovjetskih vlasti s armenskim pristalicama proširenja, koji su pretendirali na Nagorno-Karabah, dio Azerbejdžana, već je omogućila Armeniji da u periodu između 1988. i 1989. godine nasilno protjera više od 250.000 Azerbejdžanaca iz Armenije.

Nevladina organizacija “Human Rights Watch” dokumentirala je da je sovjetska vojska svojim tenkovima namjerno pregazila i uništila nenaoružane, mirne civile i kako su napali bolnice i jasno označena vozila hitne pomoći i medicinsko osoblje koje je pomagalo ranjenima. Sljedećeg dana, 21. januara 1990. godine, Hejdar Alijev, nacionalni lider Azerbejdžana, na konferenciji za predstavnike stranih medija, koja je organizirana u stalnoj misiji Azerbejdžana u Moskvi, osudio je agresiju sovjetskih vlasti na Azerbejdžan i narod te zemlje.

“Crni januar” postao je prekretnica u historiji savremenog Azerbejdžana. Sovjetska invazija nije uspjela ostvariti svoj cilj. Svaki ispaljeni metak umazao je krvlju lice sovjetskog režima, podrivajući ideje komunizma i totalitarizma. Herojstvo azerbejdžanskog naroda učinilo je da konačni kolaps Sovjetskog Saveza postane neizbježan. Dana 18. oktobra 1991. godine Azerbejdžan je vratio svoju nezavisnost. Počinioci tragedije 20. januara prošli su nekažnjeno.

Dok je sovjetska i svjetska javnost najoštrije osudila kaznene mjere protiv naroda u Tbilisiju u Gruziji 1989. godine i u Vilniusu u Litvaniji 1991. godine, istina o “Crnom januaru”, uslijed mjera koje su poduzimale sovjetske vlasti, zadobila je manje pažnje svjetske javnosti. Žrtve “Crnog januara” počivaju danas u Aleji žrtava u prijestolnici Azerbejdžana – Bakuu. Oni su bili među prvima koji su dali svoje živote za slobodu koju Azerbejdžan danas uživa i te heroje Azerbejdžan nikad neće zaboraviti. Građani Azerbejdžana svake godine 20. januara posjećuju mezarja kako bi izrazili zahvalnost onima koji su dali živote za slobodu i nezavisnost zemlje.

VOJNA OPREMA

Obje strane imaju puno razloga da izbjegnu potpunu eskalaciju sukoba. Dva glavna naftovoda i gasovoda od Azerbejdžana do Turske prolaze kroz okrug Tovuz, samo nekoliko kilometara  od granice. Na armenskoj strani nalazi se autoput Jerevan – Tbilisi, važan tranzitni koridor za robu i ljude, koji prelazi jedan od jedina dva otvorena međunarodna granična prelaza Armenije prema Gruziji. Oko 150.000 ljudi živi unutar deset kilometara od granice, a tri četvrtine njih jeste na azerbejdžanskoj strani. Azerbejdžan je nabavio vrhunsku vojnu opremu, zahvaljujući prihodima od nafte, potrošeno je pet milijardi dolara za kupovinu oružja.

U znak solidarnosti s Azerbejdžancima, Turska je 1993. godine zatvorila granicu s Armenijom. Godinu dana kasnije potpisan je nejaki prekid vatre i slijedile su brojne runde pregovora kako bi se pokušao razriješiti sukob. Svi su ti pregovori okončali neuspjesima. Prekršaji primirja bili su stalni i prouzrokovali su više od 3.000 smrtnih slučajeva. Nagorno-Karabah proglasio se nezavisnom republikom i tako se i ponaša. Postoji zahvaljujući finansiranju bogatih Armena, jedan od najbogatijih i najizdašnijih poznati je fudbaler Mkhitaryan, koji često donira sredstva za opstanak, ali nijedna druga država na svijetu ne priznaje ga kao državu, čak ni Armenija, koja stanovnicima Karabaha izdaje pasoše.

Mir u to područje probala je donijeti takozvana Minsk grupa, koju su u okviru OSCE-a formirale Rusija, SAD i Francuska. Cilj je mirno doći do konačnog rješenja, ali svako malo zapali se iskra i rat se rasplamsa. Prije četiri godine vodio se takozvani četverodnevni rat u kojem je poginulo 350 ljudi. Prošlog ljeta poginulo je 20 ljudi na državnoj granici između Armenije i Azerbejdžana, u regiji Tavush, oko 400 kilometara od Nagorno-Karabaha.

 GEOSTRATEŠKA VAŽNOST

Azerbejdžan je u ekonomskom i geostrateškom smislu izuzetno važna zemlja. Jedina koja graniči s Rusijom i Iranom. Kako pojašnjavaju stručnjaci, postoje tri načina trgovine i transporta energenata kopnom između Azije i Evrope: kroz Iran, kroz Rusiju i kroz Azerbejdžan. Jedan put, dakle, za trgovinu vrijednu stotine milijardi dolara vodi kroz državu Azerbejdžan na Kaspijskom moru. Kako je Armenija okupirala gotovo petinu azerbejdžanskog teritorija, preostala je samo uska tačka široka 60 kilometara za trgovinu, nazvana Ganja Gap, po drugom po veličini azerbejdžanskom gradu.

Rusija ima iskustva u korištenju energije kao oruđa za agresiju, a svaki barel nafte i kubni metar plina koji Evropa može kupiti od Azerbejdžana, Kazahstana ili Turkmenistana jedan je manje o kojem mora ovisiti od Rusije. Tri naftovoda i plinovoda koji zaobilaze Rusiju i Iran i prolaze kroz Ganja Gap širok 60 kilometara jesu cjevovod Baku – Tbilisi – Ceyhan, koji prolazi od Azerbejdžana preko Gruzije i Turske, zatim cjevovod Baku – Supsa, koji naftu prenosi iz Kaspijskog mora u Crno more, i cjevovod Južni Kavkaz, koji vodi od Azerbejdžana do Turske, a koji Južnim plinskim koridorom treba isporučivati plin Italiji i ostatku Evrope.

Nisu samo naftovodi i gasovodi ti koji povezuju Evropu sa srcem Azije. Optički kablovi koji povezuju Zapadnu Evropu s kaspijskom regijom također prolaze kroz Ganja Gap. Druga po dužini evropska autocesta E60, koja povezuje Brest u Francuskoj na atlantskoj obali s Irkeštamom u Kirgistanu na kineskoj granici, prolazi kroz grad Ganja, kao i željeznička veza istok – zapad na Južnom Kavkazu, pruga Baku – Tbilisi – Kars.

Rusija će učiniti sve što može da oteža Zapadu upotrebu Ganja Gapa. Jedan od načina na koji Rusija vrši utjecaj na Južnom Kavkazu jeste kroz razne takozvane zamrznute sukobe, posebno u regiji Nagorno-Karabah. Većina glavnih naftovoda i gasovoda koji prolaze kroz Ganja Gap nalaze se u blizini linija fronta u sukobu oko Nagorno-Karabaha. Moskva zna da bi svako veće izbijanje nasilja ugrozilo održivost ovih cjevovoda, a s obzirom na ruski utjecaj na Armeniju, ne treba puno da se isprovociraju nove borbe. Armenska ekonomija i sigurnosni aparat i dalje su pod nadzorom Rusije.

Baku, glavni grad Azerbejdžana na jugozapadnoj obali Kaspijskog mora, poznat je po svojoj nafti već 3.000 godina. Tu su prvi tragači i trgovci tim energentom iz inostranstva dolazili već krajem 1890-ih godina 19. stoljeća. Nafta i plin na poluotoku Abşeron, na čijoj se južnoj strani nalazi Baku, poznata je i zbog zoroastrijskog hrama vatre koji je sagrađen prije najmanje 2.500 godina nad izvorištem plina u mjestu Surakhany. U trinaestom stoljeću Marko Polo primijetio je kako deve u Bakuu odvoze ulje u vrećama koje će se koristiti u uljnim lampama. “Ovo ulje nije dobro koristiti s hranom”, primijetio je, “ali dobro je za sagorijevanje, a koristi se i za mazanje deva koje imaju šugu.” Ulje se doista uglavnom koristilo za loženje, sve do razvoja rafiniranja u 1880-ima. Upotrebljavalo se i kao tekućina za balzamiranje, kao lak i kao lijek za infekcije prsnog koša i glavobolje.

U ranim danima proizvodnja je bila primitivna i skupa; svi su bunari iskopani ručno do maksimalne dubine od pedeset metara, dalje nije moglo jer su plinovi omamljivali i ubijali kopače. Ulje su na površinu izvlačili konji koji su vukli remenice, a deve su ga, kao što je primijetio Marko Polo, odvozile u vrećama ili na kolicima s ogromnim kotačima promjera. Nafta se uglavnom koristila, nerafinirana, za osvjetljenje ili podmazivanje. Plin u Azerbejdžanu gori hiljadama godina. Zahvaljujući njima, Azerbejdžan je danas razvijena i bogata zemlja. Zemlja koja proizvodi milion barela dnevno.