Prevodioci Biblije vjerno su slijedili jevrejski original, što se može pročitati na naslovnoj stranici u odobrenju i pokroviteljstvu koje je dao vojvoda od Ferrare. Totalnim oponašanjem prijevoda iz 1553. godine stvoren je tzv. jezik “ladino”, koga neki smatraju “jezikom knjige”. Neke elemente ovog jezika koristili su učitelji u jevrejskim školama tokom vjekova, u Bosni sve do Drugog svjetskog rata. Jezik pisanih ili, bolje rečeno, kopirani jezik bio je veoma različit od kolokvijalnog jezika školovanih Sefarda, a pogotovo od svakodnevnog govora (jednog od dvaju subidioma) sarajevskog džiđoa

Piše: David KAMHI

“Ima jedan fenomen – najizrazitija legitimacija sefardskog plemena – koji nosi u sebi tragove cijeloga niza događaja u prošlosti i sadašnjosti Jevreja sefarda, ogledalo njihovoga mentaliteta i karaktera. To je njihov jezik. Istraživanje toga idioma ima draži jednako za folkloristu kao i za filologa.” (Kalmi Baruh, Jezik sefardskih Jevreja, 1924).

O JEZIKU SEFARDSKIH JEVREJA

Sefardski Jevreji postali su nakon izgona iz Španije 1492. godine u svakom pogledu cjelovita zajednica. Oni govore svojim jezikom, stvaraju svoju kulturu i tradiciju u svim segmentima, u literaturi, muzici, običajima i tradiciji koja će trajati vjekovima. Temelji te tradicije usko su povezani s vjerom, ali i s fenomenom prilagodljivosti, kulturama i tradicijama zemalja u koje su došli. U slučaju naše regije, to je balkansko-levantinska kultura i tradicija. Jasno je da je taj fenomen usko povezan i s Iberijskim poluostrvom, tj. najviše sa Španijom i Portugalom. Ovakav se proces, možda s malim izmjenama, desio i s Aškenazima, čiji je jezik jidiš. To je hebrejski jezik kombiniran sa starogermanskim jezicima i, naravno, s riječima drugih naroda u čije su zemlje došli. U ovom su slučaju to najviše riječi slavenskih, ali i drugih naroda. Malo je drugačija situacija s jezikom Sefarda koji su nakon izgona otišli u arapske zemlje. Tamo se na sličan način formirao jevrejsko-špansko-arapski jezik haketija. U slučaju naše regije, kao i Grčke, i što je važnije Turske, došljake Jevreje zvali su “Španjoli”, što je ustvari prijevod naziva kojim su ti Jevreji zvali sebe – Sefardi. To dolazi od riječi “Sefarad” (zemlja na zapadu ili Španija).

Sefardi su početkom 16. vijeka, po dolasku u velike gradove Osmanske imperije – Carigrad, Solun, a potom i u ostale, Bitolj, Valona, Skoplje, Ruščuk itd. – formirali grupe zemljaka koji su živjeli u “aljamama” (riječ dolazi od arapske riječi aldžemaa – džemat) i prema španskim i portugalskim pokrajinama iz kojih su došli. U Carigradu je formirano devet sinagoga, a prema nekim navodima, i u Solunu je postojalo nekoliko sinagoga koje su se zvale Cal Aragon, Cal Portugues, Cal Sevilla, Cal Castilla i Cal Leon. Ovo Cal znači sinagoga (Beit Ha Kneset), a ne ulica od riječi calle, ili kvart, kako tvrde neki autori. U Bitolju (Monastir) je postojala jedna “aragonska” i jedna “portugalska” sinagoga.

Prije svakog razmatranja porijekla jezika Sefarda, moramo poći od činjenice da on nosi karakteristike svog romanskog porijekla. Osim toga, jezik je asimilirao promjenom akcenta i koristio sva sredstva romanike za pretvaranje mnogih riječi neromanskih jezika u romanske oblike. Poznato je da je i sam španski jezik imao najviše riječi latinskog porijekla. Trebalo je mnogo vremena da se taj jezik postepeno oslobodi od toga i što više hispanizira, ali i ujedno nosi skoro sva obilježja romanskog jezika, što se postiglo tokom nekoliko vjekova.

Nesumnjiva je činjenica u jezičkom, ali i u socijalnom smislu, da španski jezik Jevreji nisu odmah prihvatili po dolasku na Iberijsko poluostrvo s Arapima u 7. i 8. vijeku. Semiti – Jevreji i Arapi –  dugo su zadržali svoje jezike (hebrejski i arapski). U 11. i 12. vijeku počinje stvarni proces asimilacije sa španskim jezikom, a vrhunac toga dešavao se u 13. i 14, pa i početkom 15. vijeka. Tada se formiranje španskog jezika polako završava, ali neke se jezičke promjene i dalje nastavljaju.

U vezi s nastankom najstarijih tekstova španskog jezika skoro je zanemarena činjenica da su oni nastali na jugu Španije i da pripadaju mozarapskom dijalektu. To su hardže (jarchas, jaryas), ustvari kratke romanske pjesmice ubačene u duže tekstove na arapskom i hebrejskom (koje su se zvale muwaššahas ili zéjeles). Moše ben Ezra i Jehuda Ha-Levi bili su autori dva najstarija hardža i jevrejski pjesnici koji su živjeli krajem 11. vijeka. Zahvaljujući ovom običaju da u pjesme na svom jeziku ubacuju romanske stihove, arapski i jevrejski pjesnici sačuvali su i dragocjene podatke o mozarapskom dijalektu, pošto sami Mozarapi nisu ništa pisali na svom jeziku. (R. Menéndez Pidal, El idioma espanol en sus primeros tiempos, VI izdanje, Madrid 1964)

U to vrijeme počinju stvarati i pisci jevrejskog porijekla, pa su te promjene osjetne i kod njih u gramatici, ali i u intonaciji i psihologiji samog načina govora. Idiom sefardskih Jevreja možemo smatrati uglavnom jedinstvenim, ali nesumnjivo postoje i neke regionalne, a naročito lokalne razlike. Te su razlike trajale relativno manje vremena nego u slučaju španskog jezika. Bez obzira na više dijalekata španskih i portugalskih pokrajina iz kojih su Sefardi došli u Osmansku imperiju, stanje se relativno brzo promijenilo. Razlike koje su bile dosta uočljive u samom govoru, ali i intonaciji govora, postepeno su se smanjivale. Odmah nakon toga su počeli obratni procesi, tj. prilagođavanje i stapanje dijalekata i lokalnih varijanti. Jezik se uglavnom postepeno formirao.

Važno je napomenuti da su u mnogim pokrajinama Osmanske imperije živjeli Jevreji mnogo prije dolaska Sefarda. Ti su Jevreji govorili razne jezike, većinom romanskog porijekla, kao i grčkog, ali manje. Novi došljaci su ih brzo sefardizirali, tako da je do danas ostalo samo nekoliko prezimena iz kojih bi se moglo naslutiti porijeklo tih Jevreja: Papo, Romano, Kolonomos itd. Te Jevreje neki filolozi nazivaju “Romanioti”, što nije sasvim tačno. Kao što je poznato, Sefardi su, nakon izgona, bez obzira na dijalektne razlike, sačuvali tadašnji govorni pretklasični španski jezik. O tome Kalmi Baruh piše: Jezik koji se tada govorio u Španiji je pretklasični španski jezik sa svim fonetskim elementima, čija će evolucija u toku idućeg vijeka označiti granicu između starog i modernog španskog jezika.

Sefardi su preuzeli ovaj idiom i tokom vremena dodali mnoge elemente romanskih i neromanskih jezika, prije svega hebrejskog i turskog jezika, ali i ne samo italijanskog nego i riječi iz raznih italijanskih dijalekata, posebno venecijanskog. Ovo iz razloga što su neki Sefardi prije dolaska na Balkan živjeli u Italiji, nakon izgona iz Portugala od polovine 16. vijeka. Jasno je da su ove pridošlice sačuvale tadašnji čisti iberijski govor. Poznati španski historičar i pasionirani putnik (inače katolički sveštenik) Goncalo de Illescas u svom djelu Historia Pontifical y Catolica piše: “Pređoše mnogi u Carigrad, Solun ili Saloniku, Kairo, Sjevernu Afriku. Ponijeli su odavde naš jezik i sve vrijeme su ga s radošću čuvali i koristili. Sigurno je da u gradovima Solunu, Carigradu, Aleksandriji i Kairu, kao i u drugim trgovačkim centrima, i u Veneciji ne kupuju i ne prodaju niti trguju na drugom jeziku osim na španskom. Ja upoznah u Veneciji bogate Jevreje iz Soluna koji su, iako mnogo mladi, govorili kastiljanski bolje nego ja.”

Ovu konstataciju je iz spomenutog djela prvi citirao poznati filolog (inače jedan od najboljih poznavalaca života i jezika Sefarada) Kayserling. Ovaj je citat objavio dr. Kalmi Baruh u svojoj doktorskoj disertaciji Die Lautstand des Judenspanischen in Bosnien, Wien, in Juni 1923, koja je objavljena u Madridu pod naslovom El Judeoespanol de Bosnia.

Interesantna je i važna činjenica da je u doba izgona Jevreja 1492. godine i sam španski jezik bio relativno nesređen, iz razloga što je kastiljanski jezik, koji je bio osnova za formiranje klasičnog španskog jezika, pretrpio neminovne glasovne promjene. Baš neke od tih promjena sačuvane su u jeziku sefardskih Jevreja. Karakterističan je slučaj s riječima hilo, nastalom od latinske riječi filus, te hacer od latinskog facere, koje se i danas tako izgovaraju na Iberijskom poluotoku i koje su se zadržale u Istanbulu, Bugarskoj i Solunu, gdje se te riječi izgovaraju kao ilo, azer uporedo s filo i fazer. U Bosni se izgovaraju filu i fazer. Slično je i s hue i fue od latinske riječi fuit. Neki glasovi kao ž, š, koji su postojali u doba izgona Jevreja, u Španiji su potpuno nepoznati kao košo (košu u Sarajevu) te ožo ili ožu u Bosni, španski ojo (oho). Servantesovo djelo Don Qijote se izgovaralo “Don Kišote”.

Ovakva vrsta fonologije danas je poznata samo onima koji su čitali tekstove španske pretklasične književnosti. Neke riječi iz leonskog i aragonskog dijalekta ostale su sačuvane u subidiomima jezika Sefarda. Sefardi su taj jezik govorili do kraja 16. vijeka, a ponegdje i do prve polovine 17. vijeka. Taj jezik bio je čist od primjesa drugih jezika i on je ostao i dalje baza jezika Sefarda. Nakon toga su Sefardi, koji su živjeli u zatvorenim sredinama, neminovno koristili i riječi drugih naroda koji su ih okruživali. U prvo vrijeme to su bili novi pojmovi koje nisu poznavali. Ovo se ne odnosi na riječi hebrejskog jezika s kojim su se služili, koji je bio pisan raši-pismom. Ovakvo se stanje zadržalo naročito na Balkanu. Ako pogledamo duhovni i sekularni život Jevreja, nameće se činjenica da je bio obilato obilježen religijskim pojmovima. Rabini i hazani, kao i drugi vjerski službenici, služili su se hebrejskim jezikom kao što se katolička vjerska hijerarhija služila latinskim.

Sefardski pisci pisali su komentare obilato protkane jevrejskim citatima, kao i rabini u propovijedima. Narod je to prihvaćao. Sefardsko vjersko školstvo također je bilo zasnovano na jevrejskim knjigama (molitvenici i paraliturgijska književnost, poezija i napjevi). Način školovanja bio je prilično monoton. Do Drugog svjetskog rata ipak je dobar dio jevrejske populacije završavao elementarnu vjersku školu (maldar-meldar).

O SEFARDSKOJ KNJIŽEVNOSTI

Još u zlatnom dobu (el siglo de oro), od 13. do 16. vijeka, ne može se govoriti o cjelokupnoj, španskoj književnosti  a da se ne spomenu pisci jevrejskog porijekla. Već na početku javlja se Santob de Carrion s djelom Proverbios morales, koje je napisao vrlo bogatim španskim jezikom. On je važan i po utjecaju koji je izvršio na veliki broj sefardskih pisaca tokom nekoliko vjekova, zbog veoma dubokog poznavanja Talmuda. Antun de Montera – El Ropero de Cordoba kao i satiričar Juan Alfonso de Baena tvorci su poznatog Cancioneroa. O tim slavnim piscima opširno su pisali M. Kayserling u djelu Sepharadim romanische Poesien der Juden in Spanien, Leipzig 1859, i Jose Amador de los Rios u djelu Historia social, politica y religiosa de los JUDIOS DE ESPANA Y PORTUGAL, Madrid 1876.

Pod utjecajem jevrejskih pisaca do izgona iz Španije 1492. godine pisali su i drugi, a posebno Sefardi u Italiji, Amsterdamu, Carigradu, Solunu, Jedrenima, Smirni, Sarajevu i drugim gradovima Osmanske imperije. Mnogi od njih bili su do izgona obrazovani na tada poznatim univerzitetima u Španiji i Portugalu. Ako govorimo o tadašnjoj sefardskoj pismenosti, kao i njenom daljem razvoju, krucijalnu ulogu odigrali su pisci (a po nekima i rabini) Duarte Pinel i Abraham Usque. Oni su preveli Petoknjižje u Carigradu 1547. i, što je jako važno, Bibliju (zvanu ferarska) s hebrejskog na španski, koji je bio razumljiv Sefardima, 1553. godine. Ovi prevodi bili su uzor za kasnije prevode, jezički manje važne, koji ipak nisu bili na istom nivou kao ova dva. Sefardski narod time je bio omogućen da upozna i crpi mudrosti i znanje, kako u etičkom i moralnom pogledu, tako i u zbližavanju razbacanih sefardskih zajednica, i to na maternjem jeziku. Navodim jedan citat iz spomenute Biblije iz kojeg se vidi jezičko bogatstvo prijevoda (blagoslov pred ŠEMA YISRAEL):

“Bendicho tu Adonay, nuestro Dio, rey del mundo que con su palabra fazién atardear tardes con sabiduria, abrién puertas con entedimiento, fazién de mudar horas, y fazién trocar a los tiempos, y fazién ordenar a las estrellas, en sus guardas en el cielo como su voluntad, crián dia y noche, rebo{l}uién luz delante escuridad y escuridad delantre luz. El fazién passar dia y trayen noche y fazién apartar entre dia y entre noche, Adonay Cebaoth su nombre. Bendicho tu Adonay, el fazién atardear tardes.”

(Blagoslovljen si Ti, Gospode Bože naš, Kralju svijeta, po čijoj riječi večer biva, koji mudrošću otvara kapije /nebeske/, koji premudrošću mijenja doba, smjenjuje vremena i raspoređuje svodom, po volji svojoj, na straže njihove. Koji tvori dan i noć, koji sklanja svjetlo pred licem mraka i mrak pred licem svjetla. Koji čini da prolazi dan, koji donosi noć i čini razliku između dana i noći. Gospod nad vojskama Njegovo je ime. Blagoslovljen si Ti, Gospode, koji činiš da biva večer.)

Prevodioci Biblije vjerno su slijedili jevrejski original, što se može pročitati na naslovnoj stranici u odobrenju i pokroviteljstvu koje je dao vojvoda od Ferrare.

“Biblia en lengua Espanola traduzida palabra por palabra dela verdad hebrayca por muy excelentes letrados vista y examinada por el officio della Inquisicion.

Con privilegio del Illustrissimo Senor Duque de Ferrara.”

Totalnim oponašanjem ovog prijevoda stvoren je tzv. jezik “ladino”, koga neki smatraju “jezikom knjige”. Neke elemente ovog jezika koristili su učitelji u jevrejskim školama tokom vjekova, u Bosni sve do Drugog svjetskog rata. Jezik pisanih ili, bolje rečeno, latinskim slovima kopirani jezik bio je veoma različit od kolokvijalnog jezika školovanih Sefarda, a pogotovo od svakodnevnog govora (jednog od dva subidioma) sarajevskog džiđoa.

U 17. vijeku Sefardi su nastavili pisati djela na hebrejskom i neka od njih prevodili na sefardski jezik. Tu spada Šulhan Aruh, obredni kodeks od Josefa ben Efraima Care, kao i Sefer Ševet Jehuda Uvinanim od Salamona Ibn Verga, prevedeno na španski u Amsterdamu 1640. i 1859. u Beogradu. U to je vrijeme djelovao Mojsije (Moše) Almosnino erudita, astronom i fizičar te veliki poznavalac rabinskih nauka, a u filozofiji nasljednik Majmonidesa. Djelo Sefer anagat ahajim, na španskom Libro entitulado Regimento de la vida (Knjiga zvana Pravila života), univerzalno je djelo uz koje je autor napisao i rječnik u kojem objašnjava i na hebrejskom filozofske termine.

Dug je spisak pisaca, filozofa i rabina koji su pisali u sefardskim ješivama talmudske komentare. Najvažnije djelo iz ovog perioda, po mom mišljenju, jeste kapitalno djelo više rabina Sefer Meam Loez. Citiranje ovog djela traje sve do dan-danas pošto je namijenjeno svekolikim Sefardima, učenim i neučenim. Djelo je izašlo 1733. godine u Carigradu. Religiozni karakter sefardske književnosti u Bosni zadržao se u principu do polovine 19. vijeka. Skoro svi književnici bili su rabini. Bez obzira što su već bile osnovane štamparije na jeziku sefardskih Jevreja, nije bilo lijepe književnosti (beletristike), nego su pisci opisivali lične meditacije o Tori, Talmudu itd. Nakon toga, pojavljuju se neke forme beletristike koje su opet bile varijacije na temu iz Tore, naprimjer o caru Salamonu ili Josefu u Egiptu.

Na početku 17. vijeka počeo je suprotan proces stvaranju zajedničkog jezika Sefarada kad su se razni dijalekti španskih pokrajina polako stapali u jedinstveni idiom. Sad se taj već formirani idiom razlaže na novoformirane dijalekte. Sefardi preuzimaju nove riječi zavisno od toga gdje se nalaze. Neke od tih riječi ili potpuno zamjenjuju španske ili se upotrebljavaju uporedo sa španskim. U svim tim dijalektima nalazimo hebrejske riječi koje su usko vezane za vjerski život; praznike, ali i običaje. To su Tora, šalom, kašer, mazal, halila, nazivi praznika: Roš hašana, Jom kipur, Sukot, Simha Tora, Purim, Pesah, Šavuot, Hanuka, Šabat, minjan, beraha, Talmud itd. Imenice muškog roda u pluralu zadržavaju hebrejske završetke –im, kao limudim, mazalim, Sefardim itd. Hebrejski korijeni dobivaju često španske sufikse: mazalozu (sretan), mal mazalozu (nesretan). Ženski rod formira se slično, npr. balabaj – balabaja (domaćin, domaćica). Ove su inovacije karakteristične za većinu sefardskih zajednica na Balkanu, naravno, i u slučaju sarajevskog džiđoa. Što se tiče riječi drugih jezika, prvenstveno turskog, koji se najviše infiltrirao u Carigradu i u cijeloj Turskoj i Grčkoj, Bugarskoj i Makedoniji, pa i u Bosni, one su mnogobrojne. Te riječi variraju količinski, a nekad se pogrešno, kao turske, smatraju i arapske i perzijske riječi. Slično se dešava i s riječima slavenskih, grčkih i dijalektima italijanskog jezika.

Intelektualni život Jevreja Sefarda bio je usko vezan uz Kabalu, od njene pojave do 20. vijeka. Važnu ulogu odigrala su djela Isaka Lurije i Haima Vitala, vođa kabalističke škole u Safedu. Šabetaj Cevi, mesijanski avanturist, kao i neke druge slične mesije stvorile su priličan psihološki haos ne samo kod Aškenaza nego i kod Sefarda. Alliance Israélite Universelle (Sveopšti jevrejski savez) je 1860. godine osnovao Charles Netter. Cilj ove organizacije bile su promjene u školovanju i prosvjeti Sefarda. Pozitivno u toj djelatnosti pojava je moderno obrazovanih Sefarda, ali radikalne promjene mentaliteta i neshvatanje kulturne baštine istih jesu razlog zašto taj program nije bio općeprihvaćen. Haos koji je tada bio stvoren dobrim dijelom doveo je do procesa raspadanja homogene sefardske kulturne svijesti pa i samih zajednica. Po mom mišljenju, to je dovelo i do velike infiltracije francuskih riječi u jezik Jevreja Sefarda. Bizaran je primjer da se u nekim sefardskim zajednicama zahvaljuje s riječju merci, a ne gracias. Alijansa je otvorila mnoge škole u Turskoj, Grčkoj, Bugarskoj, Makedoniji (Bitolj) i Sjevernoj Africi, ali, srećom, ne u Bosni, mada postoji jedan suspektni podatak, da je kratko vrijeme Alijansa djelovala u Sarajevu. Iz ovog je razloga, po mišljenju nekih uvaženih sefardista, jedino bosanski idiom ostao čist bez francuskih, leksičkih primjesa te je zbog toga važan za izučavanje, i to naročito njegov drugi subidiom.

Važno je napomenuti da su u Sarajevu, do Drugog svjetskog rata, živjeli lingvisti, a i ostali školovani ljudi koji su perfektno govorili moderan španski jezik. To su: dr. Moric Levi (nadrabin), Abraham A. Cappon, Haim S.Altarac (pjesnik i finansijski činovnik), Isak Altarac (natkantor), Mojse Rafael Atijas – Zekky ef., Mojsije Danon, Šabetaj Đaen, dr. Kalmi Baruh, dr. Samuel Kamhi i nekoliko drugih.

Vrlo je interesantan bio govor spomenutog sarajevskog nadrabina dr. Morica Levija na veoma bogatom španskom jeziku pred velikim svjetskim dostojanstvenicima u Gradskoj vijećnici u Cordobi povodom obilježavanja 800. godišnjice od rođenja Majmonidesa.

“Soy un hijo de aquellos sefardim expulsados de Espana! Soy un descendiente de los Halevy y de los Maimonides y no hoy despues de 500 anos de la expulsion de Espana y visitando la plaza Maimonides de Cordoba y visitando la antigua e historica sinagoga de esta grandiosa ciudad, en mi espiritu se evocan reminescencias de siglos pasados, recuerdos muy tragicos y llenos de suspiros.”

U prijevodu: “Sin sam onih Sefarada prognanih iz Španije! Potomak sam Halevija i Majmonidesa i danas, 500 godina poslije izgona iz Španije, posjećujući Majmonidesov trg u Kordobi i posjećujući drevnu i historijsku sinagogu ovog veličanstvenog grada, u mom duhu pojavljuju se sjećanja prohujalih vjekova i sjećanja veoma tragična i puna uzdaha.” (Jevrejski glas, 14 – 3. april 1935)