Divan Hafiza Širazija jedno je od najvećih djela svjetske književnosti. Pouzdano znamo da je ovo djelo tumačeno u užem krugu proučavatelja suštine islamske mudrosti i smatrano je štivom za duhovno upotpunjenje. Stoljećima je, uz Mesneviju, kazivano i tumačeno na prostoru Bosne i Hercegovine, ali je ta tradicija desetljećima bila prekinuta. Ipak, prije četiri mjeseca obnovljena je, a dersove iz Hafizovog grandioznog djela drži dr. Elvir Musić svakog drugog utorka u Mevlevijskom kulturnom centru na Jekovcu

Piše: Hamza RIDŽAL

Divan Hafiza Širazija, perzijskog pjesnika iz 14. stoljeća, jedno je od najznačajnijih pjesničkih ostvarenja ukupne orijentalno-islamske književne tradicije. Njegov fascinantni stil i mogućnost sažimanja mnogostrukih slojeva značenja na malom prostoru distiha i danas fasciniraju čitaoce i slušaoce širom svijeta. Čak je i veliki Goethe, u vremenu kad su perzijski klasici otkriveni na Zapadu, učio perzijski jezik kako bi mogao čitati Hafiza u originalu, o čemu svjedoče sačuvani faksimili. Goethe kaže da se “svom silinom i svim moćima bacio na Istok, zemlju vjerovanja, otkrovenja, proricanja i obetovanja”: “Ja sam se odmah uputio u društvo perzijskih pjesnika, podražavao njihovu šalu i zbilju. Za boravište izabrao sam Širaz, kao pjesničku metropolu iz koje sam preduzimao svoje pohode na sve strane”, piše Goethe, a kasnije zaključuje da je “Divan jedna od knjiga koje su nedokučive i u kojoj sve ukazuje na sve, tako da unutrašnjem životu nema kraja”, navodi Hugo fon Hofmanstal u knjizi O Goethovom “Divanu”.

Kako pišu dr. Namir Karahalilović i dr. Munir Drkić u tekstu “Divan” Hafiza Širazija u recepciji Safvet-bega Bašagića, Fehima Bajraktarevića i Bećira Džake, publiciranom u sedmom broju časopisa Živa baština, Hafizov Divan objedinio je dva potpuno odvojena poetička toka perzijske književnosti. Naime, razvoj gazela kao pjesničke forme u klasičnoj perzijskoj književnosti do 14. stoljeća odvijao se u dvama paralelnim tokovima, u dvama zasebnim žanrovima. Jedan je lirski ljubavni gazel, a drugi sufijski gazel. Tek je Hafiz Širazi u svom djelu objedinio ove dvije tendencije u perzijskoj književnosti, pa se, kako ističu dr. Karahalilović i dr. Drkić, Hafizova poezija može interpretirati dvojako: kao lirska ljubavna, ali i kao sufijska poezija. “Ta osobenost, bez ikakve sumnje, najznačajnija je odlika Hafizove poezije, ali u isto vrijeme i najveće prijeporno pitanje u vezi s njom. Naime, od vremena nastanka Hafizovog Divana pa sve do savremenog doba u književnim i akademskim krugovima traje neprestana rasprava o njegovom karakteru, to jest mogućnostima njegove recepcije i žanrovskog situiranja”, poručuju autori. Ambivalentnost Hafizovog djela jeste osnovni razlog zbog kojeg se ono čitalo i tumačilo u tekijama, a prema kojem su posebno poštovanje gajili i pisci poput Jovana Jovanovića Zmaja, Zuke Džumhura i Safvet-bega Bašagića i drugih.

TRADICIJA ČITANJA, PREVOĐENJA I TUMAČENJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Hafizovo djelo stoljećima je prisutno na prostoru Bosne i Hercegovine. Ono se čitalo, tumačilo i doživljavalo, o njemu se pisalo, njegovom se djelu divilo. Tradicija čitanja, prevođenja i tumačenja Divana Hafiza Širazija u Bosni i Hercegovini uspostavljena je s prvim dolaskom mevlevijskih derviša u čijim je tekijama tumačen pored Mesnevije. S obzirom da se Mesnevija smatra irfanskim tumačenjem Kur’ana, a Hafizov Divan sumiranim tumačenjem Mesnevije, ovaj Divan tumačili su ugledniji šejhovi najprije mevlevijskog, a kasnije i drugih tarikata u Bosni i Hercegovini. Veza između Mesnevije i Divana umnogome je obilježila duhovni život Bosne. Ipak, postojali su prekidi u tumačenju Hafizovog djela, što nije bio slučaj s Mesnevijom, koja se čitala i tumačila u kontinuitetu, od dolaska Osmanlija do dana današnjeg, kako to ističe ponajbolji poznatavatelj ove tradicije Šaban Gadžo u tekstu Tradicija prevođenja, kazivanja i tumačenja “Mesnevije” u Sarajevu i nekim drugim mjestima u BiH. Čak i u vrijeme kad nije tumačena u Konyi, njenom rodnom gradu, Mesnevija je tumačena u Sarajevu: “Ni u jednom od pomenutih gradova nije se očuvao kontinuitet kazivanja Mesnevije osim Sarajeva. Čak i u Konyi, kolijevci Mesnevije, taj kontinuitet se nije održao. Kad je h. Fejzullah ef. Hadžibajrić 1969. godine išao na hadž, svratio je u Konyu. Rastužio se kad je saznao da se u Konyi već blizu 40 godina ne održavaju dersovi iz Mesnevije i da, osim muftije, tek poneko zna perzijski jezik. Čudom su se čudili kad su saznali da se u Sarajevu kazuje Mesnevija”, piše Gadžo. S Mesnevijom se kazivao i tumačio Hafizov Divan, ali ta tradicija nije ostala neprekinuta. Smatra se da su prva tumačenja ovog značajnog djela istočne književnosti održana u prvoj polovini 16. stoljeća. Postoje pretpostavke da je još Derviš-paša Bajezidagić u 16. stoljeću ustanovio tumačenje Divana u Mostaru, o čemu svjedoči i njegov uvakufljeni primjerak Hafizovog Divana.

Tumačenje Hafizovog Divana u Iranu počelo je pedesetak godina po Hafizovom preseljenju na ahiret, odnosno krajem 14. stoljeća. S obzirom na to da je vrlo rano privukao pažnju osmanskih sufijskih i intelektualnih krugova, na prostorima Osmanskog carstva tumačen je već u prvoj polovini 15. stoljeća. Sistem tumačenja u Iranu, Turskoj i BiH bio je sličan jer je obavljan na osnovu u to doba općeprihvaćenih metoda tumačenja islamske literature. Ipak, ulaskom Bosne u zapadnoevropski kulturni kontekst, ova je tradicija u našoj zemlji počela gubiti na značaju. Bilo je sve manje onih koji su govorili perzijski jezik, za razliku od vremena kad su u Mostaru, recimo, postojale kuće u kojima je perzijski bio kućni jezik. Također, sve manje institucionalnog značaja pridavano je kulturnim formama orijentalno-islamskog kulturnog kruga, pa je i ova tradicija vremenom iščezla. Istovremeno, pravo je čudo što se u takvom kontekstu održala tradicija kazivanja Mesnevije.

I kao što je to bilo u prošlosti, Hafiz je tumačen upravo među derviškim krugovima, prije svega, među pripadnicima mevlevijskog tarikata i poštovaocima hazreti Mevlane Rumija. Hadži Mujaga Merhemić, čuveni mesnevihan, držao je dersove i iz Hafizovog Divana. Poslije njegovog preseljenja, kako je za Stav potvrdio Šaban Gadžo, jedno se vrijeme Hafizov Divan kazivao u kući hadži hafiza Halida ef. Hadžimulića. Gadžo ističe da je Mujaga Merhemić dersove iz Divana držao sve dok nije počeo kazivati Mesneviju, a da je onda prekinuo s kazivanjem Divana. “Što se tiče hadži Mujaginog kazivanja Hafizovog Divana, to je bilo prije 1942. godine, jer on počinje s kazivanjem Mesnevije od 1942. pa do smrti, 1959. godine, dakle, nepunih 17 godina. Stoga se može reći, ne precizirajući, da je hadži Mujaga prije dersova iz Mesnevije kazivao, prevodio i tumačio Divan, Pend-namu šejh Attara, Đulistan i Beharistan. Njegova je kuća preko pedeset godina bila pravi narodni univerzitet”, kaže Gadžo, ističući da je tradicija tumačenja Divana ponovo obnovljena 1963. godine.

“Na davnašnju želju h. Halida efendije Hadžimulića ‘kako bi bilo lijepo da učimo Hafiza’, koju je jedne prilike pred Šebi-arus kazao Fejzullahu ef. Hadžibajriću, već 24. decembra (heftu iza Šebi-arusa) 1963. godine održan je i prvi ders iz Hafizovog Divana, a na njemu je bilo prisutno svega nekoliko osoba. Uz Fejzullaha ef. i h. Hafiza Hadžimulića, kao slušači, bili su prisutni hfz. Kjamil ef. Silajdžić i Mehmed Mujezinović”, kazao je Šaban Gadžo, ističući da obnavljanje tradicije tumačenja Divana nije bilo dugog daha. Gadžo pretpostavlja da je trajalo oko godinu dana prije nego je prekinuto. Napokon, pola stoljeća od njenog odsustva s kulturne scene, tradicija tumačenja Hafizovog Divana ponovo je uspostavljena u Sarajevu prije četiri mjeseca. Svakog drugog utorka, nakon akšam-namaza, predavanja iz Divana drži dr. Elvir Musić, čiji dersovi i biografija svjedoče da obnova ove važne tradicije nije tek puko prisjećanje na davna vremena predaka.

ISKRENI PODSJETNICI NA DOBROTU I EDEB RAHMETLI HADŽI HAFIZA HADŽIMULIĆA

Dr. Elvir Musić u svom istraživačkom radu koristi arapski, perzijski, turski, engleski, albanski i makedonski jezik. Proglašen je studentom generacije na Teheranskom univerzitetu 2009. godine, kao drugi stranac u historiji Univerziteta koji je dobio to priznanje. Do sada je objavio niz veoma važnih knjiga, publikacija i naučnih radova. Prevodio je klasična djela orijentalno‑islamske kulture, i ne samo na bosanski jezik. Naime, Musić je skupa s jednim turskim kolegom preveo Divan Sultana Veleda, sina Mevlane Dželaluddina Rumija, s perzijskog na turski jezik. Veledov Divan nije jedino djelo koje je ovaj vrijedni pregalac preveo s perzijskog na turski jezik. S istim kolegom preveo je i znamenito djelo Mevlaninog oca Behauddina Veleda Mearif, za koje Rumi kaže da je ključ razumijevanja Mesnevije. U turskim se intelektualnim krugovima Musić smatra jednim od značajnijih živih prevodilaca s perzijskog na turski jezik, a izuzetno je cijenjen i među iranskom intelektualnom elitom. Trenutno radi na nekoliko bitnih projekata, a najznačajniji je svakako projekt prevođenja grandioznog tefsira Ruhul-bejan na bosanski jezik, a u štampi su mu i knjige Univerzum Hafiza Širazija i Riznica mevlevijske mudrosti.

S obzirom na posao koji je do sada uradio i koji tek planira uraditi, Musić će ostati upamćen kao izuzetak u svijetu prevođenja, što uvelik nadopunjuje i obnavljanje tradicije tumačenja Hafizovog Divana koja je stoljećima bila prisutna na kulturnoj sceni u Bosni i Hercegovini. “Iz tradicije koja je preuzeta iz osmanskog naslijeđa znamo da su u mevlevijskim, a kasnije i drugim tekijama, bili učeni šejhovi koji su, pored tumačenja Mesnevije, tumačili i druga djela, poput Hafizovog Divana i Sadijevog Đulistana. Hafizov Divan bio je i dijelom školskog plana i programa u školama u BiH za vrijeme osmanske vlasti, što govori o njegovom značaju. Napomenuo bih da je jedan od najznačajnijih komentara na Hafizov Divan napisao Ahmed Sudi Bosnavi, naše gore list. Ovaj podatak dovoljno govori i o Osmanskom carstvu, u kojem je mogao uspjeti svako ko je imao potencijala i volje za uspjeh, i o Sudiju kao vrsnom poznavaocu perzijskih klasika, ali i o našem narodu, koji je iznjedrio mnoge naučne i svake druge veličine, među kojim Sudi zauzima značajno mjesto”, kaže Musić. On smatra da svako treba dati doprinos intelektualnom, kulturnom, privrednom i svakom drugom razvoju svoje zemlje i svog naroda u skladu s vlastitim mogućnostima, ne pitajući pritom šta bi lično mogao imati od toga. Stoga sam finansira svoje dolaske na predavanja, jer smatra da je dužan dati jedan takav doprinos. “Moj životni princip utemeljen je na Poslanikovom odgovoru našoj majci hazreti Aiši: ‘Nama je ostalo ono što smo podijelili.’ Svaki čovjek mora u svakom svom djelu misliti na polaganje računa pred Svevišnjim”, poručuje Musić.

Dersove iz Hafizovog Divana Musić održava u Mevlevijskom kulturnom centru na Jekovcu, sagrađenom prije nekoliko godina. Upravo je ovaj centar, koji baštini tradiciju mevlevijske tekije na Bentbaši srušene u vrijeme komunizma, vjerna slika širokog spektra aktivnosti koje bi se trebale odvijati i u drugim sličnim institucijama. Pored dersova iz Divana, u Mevlevijskom kulturnom centru redovno se održavaju i promocije knjiga, ali i dersovi iz Mesnevije Dželaluddina Rumija, koje svake srijede drži hafiz Mehmed Karahodžić, učenik hadži hazifa Halida efendije Hadžimulića. U dogovoru s hafizom Karahodžićem, Musić je obnovio tradiciju tumačenja Divana.

“Hafiza Mehmeda upoznao sam prije nekoliko mjeseci i izrazio sam spremnost da se stavim na raspolaganje s tumačenjem Hafizovog Divana, jer sam znao da je rahmetli hafiz Hadžimulić iznimno poštovao hazreti Hafiza Širazija. Bio je to način da se odužimo i rahmetli Hadžimuliću. Samo poznavanje hafiza Mehmeda smatram velikim bogatstvom, jer sam u njegovom edebu prepoznao tragove Mesnevije i sada smatram da je to jedan od rijetkih ljudi koje sam sreo, a koji Mesneviju žive kao što je živio i njegov učitelj, rahmetli Hadžimulić. Također, bogatiji sam za poznanstvo s drugim rahmetli Hadži Hafizovim učenicima, poput Šabana Gadže i Velije Kukuruzovića, u kojim pronalazim iskrene podsjetnike na dobrotu i edeb rahmetli Hadži Hafiza”, ističe Musić.

HAFIZOV “DIVAN” PRIVLAČI LJUDE KOJI ŽELE BITI INSPIRIRANI I POTAKNUTI NA RAZMIŠLJANJE

Breme tumačenja Hafizovog Divana, kaže Musić, može biti teško ili lahko, ovisno o tome kako to breme doživljava onaj koji se osmjeli stupiti u proces samog tumačenja. “Ako je osoba koja pokušava tumačiti Hafizov Divan svjesna kakvom djelu pristupa i s kojih su vrela mudrosti potekle te predivne riječi, te koje su sve intelektualne, naučne i moralne veličine pristupale tom procesu, onda je i samo breme teško. S druge strane, imamo i one osobe koje nisu svjesne o kakvom je djelu riječ pa mu pristupaju bez ikakvog osjećaja odgovornosti, što, u konačnici, rezultira javljanje kontraefekata oličenih u rastu ega tumača koji tumači da bi bio cijenjen i poštovan, odnosno da bi se tim tumačenjem predstavio kao vrsni mislilac. Prva osoba trudi se publici približiti Hafiza s namjerom da svakom omogući pristup vrelima mudrosti skrivenim iza semantičke slojevitosti u Divanu, a druga publici nastoji predstaviti sebe”, poručuje Musić.

Svakog drugog utorka u Mevlevijskom kulturnom centru okupi se pedesetak onih koji žele crpiti znanje i otkriliti vrata spoznaje preko Hafizovog djela. Među njima su uglavnom studenti željni znanja, ali i akademski radnici i neki sufijski šejhovi. “Hafizov Divan privlači ljude čije duše osjećaju spremnost da krenu na putovanje ka duhovnoj savršenosti. Kroz minula stoljeća je Hafizov Divan privlačio intelektualne krugove. Riječju, ljude koji žele biti inspirirani i potaknuti na razmišljanje. Ljude spremne da shvate vrijednost detalja u mozaiku Božije kreacije”, ističe Musić.

Među slušaocima je redovna i dr. Amina Šiljak-Jesenković s Orijentalnog instituta u Sarajevu. Ona kaže da tumačenje Hafizovog Divana u Mevlevihani na Kovačima predstavlja nastavak jednog veoma značajnog duhovnog i intelektualnog procesa koji je tokom minulih stoljeća postao bitan dio identiteta Bošnjaka. “Ova predavanja na značaju dobivaju i samim tim što su pokrenuta nakon nekoliko decenija dugog zastoja u institucionalnom tumačenju ovog djela. Također, riječ je o nastavljanju tradicije čitanja i razumijevanja literature koja je bila duboko prisutna u Bosni i Hercegovini. Naravno, Bošnjaci jesu primarno evropski narod i svakako trebaju poznavati evropsku književnost na kojoj su školovani, ali kao muslimani trebaju otvoriti vidike i prema islamskoj književnoj tradiciji u kojoj Hafizov Divan, s obzirom na utjecaj koji je ostvario na druga remek-djela, zauzima posebno mjesto. Nastavak tradicije čitanja i tumačenja Hafizovog Divana predstavlja i veoma značajan doprinos intelektualnom upotpunjenju stanovnika BiH. Nažalost, tumačenjem i prevođenjem Mesnevije i Hafiza bave se i oni ljudi koji nisu kompetentni, koji ne znaju nijedan orijentalni jezik. Ljudi rade po prijevodima prijevoda s engleskog jezika, a nisu ni profesionalno obučeni ni kompetentni ni za engleski jezik. Bitno je da tumačenje Hafiza daje neko ko je kompetentan, prije svega, u perzijskom jeziku. Srećom, imamo ljude koji mogu vrlo kompetentno govoriti o ovoj tradiciji, a jedan od njih jeste svakako i Elvir Musić”, poručuje Šiljak-Jesenković.

Dok hafiz Karahodžić Mesneviju kazuje i tumači hronološki, bejt po bejt, Elvir Musić dersove uređuje tematski, birajući bejtove iz različitih dijelova Hafizovog teksta, te je pravo zadovoljstvo biti u prilici svjedočiti obnovu tradicije koja nas podsjeća na bogatstvo i duhovne bisere spoznaje skrivene za naše dunjalučke oči.