Karijera mu je bila turbulentna i puna iskušenja, a i do danas nije jasno zašto je u naponu kreativnih snaga napustio projektantsku djelatnost. Zlatno doba njegovog djelovanja veže se za period između 1935. i 1941. godine, kada u Vakufskoj direkciji realizira svoje najpoznatije projekte. U tom kratkom vremenu projektirao je i realizirao pedesetak vakufskih objekata širom Bosne i Hercegovine, što ga svrstava među najplodnije arhitekte u historiji naše zemlje

Piše: Kenan ŠURKOVIĆ

Periodizacija arhitekture na našim prostorima ima određene specifičnosti, ali i zajedničke tačke s drugim evropskim zemljama. Poslije dva veoma duga perioda, srednjovjekovnog i osmanskog, krajem 19. stoljeća u Bosni je došlo do određene vesternizacije, tačnije, uvođenja historicističkog i secesijskog arhitektonskog manira, a koji obično prepoznajemo, pa čak i imenujemo kao austrougarski stil gradnje. Međutim, to je paušalan naziv koji u stručnoj terminologiji ne bi trebao postojati. Veoma je važno znati da je arhitektura takvog tipa bila dominirajuća u Evropi tog vremena. Taj utjecaj nije zaobišao čak niti osmansku Tursku, pa u tom smislu možemo govoriti o njenoj internacionalizaciji.

Inače, termin “internacionalno” u arhitekturi dobija svoju posebnu težinu u 20. stoljeću, kada prvi put u historiji dolazi do usaglašavanja određenih estetskih i funkcionalnih težnji u načinu življenja i primjeni tehnika gradnje i materijala (betonska revolucija). Nagla globalizacija tu je odigrala posebnu ulogu, pa su izrazi poput “moderna forma”, “industrijski dizajn”, ili “minimalizam oblika” postali jednoznačni na svim meridijanima. Takva vrsta internacionalizacije nije zaobišla ni našu zemlju.

Bosna i Hercegovina nikad nije kaskala kada su u pitanju arhitektonski trendovi, a u tom smislu samo se može govoriti o ozbiljnosti i kvaliteti projekata koji su se ostvarivali na našim prostorima, pogotovo u vrijeme Kraljevine SHS i kasnije Kraljevine Jugoslavije. To jeste bio period ekonomskog nazatka naše zemlje, pokušaja svojatanja i oduzimanja teritorija i imovine, ali je i u takvom odnosu Sarajevo dobijalo novi izgled, i to onda kada su već spominjani historicizam i secesija gubili glavnu riječ u arhitektonskom oblikovanju.

Upravo između svjetskih ratova počinje priča o internacionalnom stilu u arhitekturi, koja će kod nas vući različite repove, ali će uglavnom, i to decenijama poslije, biti proglašavana socijalističkom arhitekturom. Međutim, dvadesete i tridesete godine bile su period inkubacije, kada su postavljani temelji za ono što će u arhitekturi doći poslije 1945. godine. Uporedo s nazivom “internacionalno” upotrebljava se i termin “moderna” (moderna arhitektura, mada u sebi objedinjuje još dosta toga). Ona je u bivšoj Jugoslaviji bila veoma dinamična, a projekti koji su se gradili u Sarajevu (uzmimo samo primjer “Skenderije” i zgrade Parlamentarne skupštine) ni po čemu nisu zaostajali za onima u Beogradu, Zagrebu ili Ljubljani.

Prije nego što se vratimo upravo tom periodu, nije naodmet reći, čisto hronologije radi, da se osamdesetih godina prošlog stoljeća pojavljuje i arhitektonska postmoderna, koja se u našoj zemlji manifestirala stidljivo i gotovo neprimjetno (od postmoderne u Sarajevu imamo samo dva objekta, stambenu zgradu kod At Mejdana, poznatiju kao “Papagajka”, i Dom penzionera u Nedžarićima, s tim da se tu još donekle, zbog svoje estetike, može uklopiti i Hotel “Holiday Inn”). Sve ono što se danas gradi u našoj državi pripada savremenoj bosanskohercegovačkoj arhitekturi. Današnji svjetski arhitektonski manir postao je internacionalan više negoli bilo kad u historiji, pa možemo govoriti čak i o istovjetnoj globalnoj arhitekturi koja obuhvata sve kontinente.

Ipak, u našoj zemlji priča o graditeljskom modernizmu, kako god taj termin interpretirali, počinje s imenom Reufa Kadića, arhitekte izuzetnih sposobnosti, čiji su pojedini projekti posjedovali vizionarsku kvalitetu, ali čiji dometi nisu mogli doseći najviše razine zbog specifičnih uvjeta i vremena u kojem je djelovao.

RAD OD KLJUČNOG ZNAČAJA

Reuf Kadić rodio se u Sarajevu 1908. godine. Njegov otac bio je Ali-efendija Kadić, profesor orijentalnih jezika, pisac, prevodilac i veoma ugledna ličnost u onovremenoj Bosni. Imao je kćerku i tri sina, a dvojica od njih odlučila su se posvetiti arhitekturi.

Nakon osnovne škole i četiri razreda gimnazije, Reuf Kadić upisuje Srednju tehničku školu u Sarajevu zajedno s bratom Muhamedom. Obojica će poslije upisati studij arhitekture u Pragu. Za to je vrijeme povremeno dolazio u svoj rodni grad kako bi zaradio novac za nastavak studija. Interesantno je i to da su mu jugoslavenske vlasti 1930. godine oduzele pasoš zbog veza s liberalnim studentskim pokretom u Pragu. Na kraju je ipak uspio završiti studij 1934. godine.

Poslije odsluženja vojnog roka, zapošljava se u Vakufskoj direkciji na mjestu voditelja tehničkog ureda i glavnog arhitekte. U međuvremenu se i njegov brat Muhamed zaposlio kao arhitekta u Sarajevu pa su često sarađivali. Na kraju su otvorili i zajednički arhitektonski studio koji će prestati raditi početkom Drugog svjetskog rata.

Zbog proganjanja od njemačkih vlasti, Reuf je dobar dio rata proveo izvan grada. Po završetku rata vraća se u Sarajevo i radi na brojnim projektima obnove. Poslije 1950. godine prestaje s aktivnim arhitektonskim djelovanjem i dobija mjesto direktora u Građevinskoj srednjoj školi u Sarajevu. U penziju je otišao 1967, a umire 1974. godine.

Njegova karijera bila je turbulentna i puna iskušenja, a i do danas nije jasno zašto je u naponu kreativnih snaga napustio projektantsku djelatnost. Zlatno doba njegovog djelovanja veže se za period između 1935. i 1941. godine, kada u Vakufskoj direkciji realizira svoje najpoznatije projekte. U tom kratkom vremenu projektirao je i realizirao pedesetak vakufskih objekata širom Bosne i Hercegovine, što ga svrstava među najplodnije arhitekte u historiji naše zemlje.

U tom periodu često je sarađivao s bratom Muhamedom, s kojim je učestvovao i na internacionalnim konkursima, a jedan od njihovih najznačajnijih zajedničkih radova zasigurno je zgrada Kapetanović u Logavinoj ulici. Dijapazon projekata braće Kadić, a pogotovo Reufa, bio je veoma širok i obuhvatao je kako vjerske, tako i javne, te stambene kolektivne i individualne objekte. Taj je raspon djelovanja, zbog projektantske i urbanističke standardizacije, bio od ključnog značaja za kasniji razvoj moderne arhitekture u našoj zemlji. Poslije rata, 1946. godine, postavljen je za šefa jednog arhitektonskog odjela u Zemaljskom projektnom zavodu u Sarajevu. U kratkom periodu, tačnije do 1950. godine, realizirao je zajedno s bratom nekoliko kapitalnih stambenih objekata u Sarajevu.

NAJZNAČAJNIJI PROJEKTI

Ako sagledamo njegov ukupan opus, Reuf Kadić nesumnjivo je u samom vrhu među najznačajnijim arhitektima Sarajeva. Doslovno je utemeljio modernu arhitekturu u Bosni i Hercegovini. Njegovi objekti prvi su u našoj zemlji koji su njegovali minimalistički i funkcionalni dizajn, dok su urbanistička rješenja uvijek težila uklapanju, a ne isticanju ili ekstravaganciji. Zbog toga su mnoge Kadićeve zgrade “neprimjetne”, ali i ključne u formiranju fizionomije modernog Sarajeva. Ideja modernizma o preklapanju različitih ljudskih potreba s arhitekturom i formiranju zajedničkog funkcionalnog tkiva, betonskih “mašina” i apstraktnih skulptorskih formi u radu Reufa Kadića ocrtava se na poseban način. On je humaniziranje životnog prostora shvatao tako da čovjek ima prednost nad zgradom, pa njegovi objekti odišu elegantnim minimalizmom.

U skladu s modernističkim shvatanjima, veliki prostor davao je svjetlosti i doticaju čovjeka s prirodom i parkovskim površinama, što se posebno ističe u njegovom remek-djelu (koje je projektirao zajedno s bratom Muhamedom), stambenim blokovima u naselju Džidžikovac u Sarajevu. Ove zgrade izgrađene 1947. godine možemo posmatrati kao najsuptilniji i najkreativniji oblik pokušaja humaniziranja ljudskog prostora življenja, a do danas predstavljaju nenadmašan projekt naše stambene arhitekture. Riječ je o minimalističkim i veoma lijepo isprofiliranim stambenim kubusima s velikim prozorima. Zamišljene su u koridorskom smislu, pri čemu se može prolaziti ispod njih, a otvoreni balkonski pasaži spajaju po dva bloka zgrade, dok se na krajevima nalaze istureni veliki ovalni balkoni. Smjelost ovakvog rješenja i danas inspirira arhitekte. Zbog toga su i sasvim zasluženo proglašene nacionalnim spomenicima.

Još jedan projekt koji je radio zajedno s bratom, a koji je također proglašen nacionalnim spomenikom jeste zgrada Mirovinskog zavoda (zgrada u koju će kasnije biti smještene i prostorije Košarkaškog kluba “Bosna”). Izgrađena je i dobro uklopljena unutar veoma frekventnog dijela grada, na jednoj od najvećih sarajevskih raskrsnica. Neki elementi posebno upadaju u oči, a to su ostakljeni lučni uglovi zgrade od poda do stropa, istaknut natprizemni dio i upotreba smeđe keramike na fasadi. Odnos istočne i sjeverne strane daje decentnu dinamiku površina, a, kao cjelina, zgrada ostavlja veoma lijep i skladan dojam i u sebi definitivno ima nešto od kurbizjeovskog oblikovanja prostora i oblika.

Ipak, njegov najpoznatiji, ali i nedovršen projekt jeste neboder Vakuf Hovadža Kemaludina (kasnije poznat i kao JAT-ov neboder, na čijem je vrhu danas smješten “Hecco” hotel). Njegova gradnja započeta je 1939. godine i to je bio prvi sarajevski neboder. Zbog rata je završen tek 1947. godine. Iz nekog razloga, prilikom završetka odustalo se od originalnog projekta Reufa Kadića. Takva odluka totalno je upropastila izgled objekta koji danas nosi epitet jednog od najružnijih u gradu. A sve je trebalo izgledati drugačije.

Originalno je trebao biti viši, s 15 spratova u visini od 60 metara (danas je niži za desetak metara). Umjesto današnjih balkona i čudnog kubusnog završetka, kompletan neboder trebao je imati čiste linije s ugaonim prozorima koji bi se protezali duž čitavog pročelja (efekt neprekinute prozorske trake). Na osnovu početnog nacrta može se primijetiti da se radilo o estetski izuzetnom i veoma lucidnom projektu koji je nadilazio ondašnje standarde i vizionarski se odnosio prema ideji visoke gradnje. Projekt ovog nebodera bio je toliko napredan i privlačan da bi i danas plijenio svojim izgledom da je realiziran.

Od drugih projekata treba još izdvojiti Vakuf Čokadži hadži Sulejmana na Bistriku, Vakuf Hovadža Kemaludina (Mekteb) u ulici Ferhadija, preko puta istoimenog nebodera, kuću porodice Kopčić u Ulici Safvet-bega Bašagića, zgradu Kapetanović u Logavinoj ulici (zajednički projekt s bratom Muhamedom), Sirotište “Podhrastovi”, danas Klinika za plućne bolesti, i stambena zgrada Penzionog fonda IVZ-a u ulici Miss Irby.