Ratovi kao izrazito traumatični događaji predstavljaju značajna mjesta sjećanja. O spoznaji našeg sjećanja najbolji je primjer obilježavanje datuma 6. april, značajnog za historiju Sarajeva, ali i Bosne i Hercegovine. Ovaj datum predstavljaju tri historijska događaja u modernoj historiji Sarajeva: bombardiranje grada 1941. godine od njemačke avijacije, oslobođenje grada od fašističke okupacije 1945. godine te početak najduže opsade grada u modernoj historiji 1992. godine. No, ovaj datum suštinski simbolizira i borbu za očuvanje temeljnih vrijednosti na kojima počiva višestoljetna historija Sarajeva. Te vrijednosti satkane su u vakufnamama Isa bega Ishakovića i Gazi Husrev-bega, kao i u antičkom, srednjovjekovnom, osmanskom, austrougarskom te jugoslavenskom naslijeđu

????????????????????????????????????

Piše: Haris ZAIMOVIĆ

Obilježavanje određenih datuma jeste prisjećanje na događaje koji u društvenoj svijesti jedne zajednice predstavljaju značajno mjesto. Oni imaju za cilj ukazati na određene društvene vrijednosti koje se baštine, ali i njihov smisao. Misao da razumijevamo život gledajući u prošlost, a da ga živimo gledajući u budućnost ima za cilj potaknuti pojedinca i zajednicu da stalno promišlja, traži odgovore u rasvjetljivanju prošlosti, ali istovremeno da gradi budućnost na pozitivnim, humanim i civilizacijskim vrijednostima.

Odgovornost, ali i unutrašnja duhovna potreba, iskazana kroz nijet i sadržaj vakufnama Isa‑bega Ishakovića i Gazi Husrev-bega, došli su do svog najvećeg izražaja baš u šestoaprilskoj simbolici. Ovaj grad temeljen je na najhumanijim zadužbinama, a 6. april jeste sarajevska zadužbina pisana jedinim i najvećim što čovjek može imati – životom.

U SUSRET APRILU 1941. GODINE

Ovaj datum iz 1941. godine potrebno je dovesti u širi kontekst događanja, kako jugoslavenski, tako i evropski. U Evropi je Drugi svjetski rat već uveliko počeo – 1939. godine Poljska, 1940. godine Belgija, Holandija, Francuska, Norveška i Velika Britanija. Njemačka još nije osjetila niti jedan ozbiljan vojni poraz, a “diplomatskim putem” ranije je već zauzela, odnosno anektirala Austriju i Češku. Vlada Kraljevine Jugoslavije (Cvetković-Maček) te namjesništvo potpisuju Trojni pakt s Njemačkom i Italijom, što je 27. marta 1941. godine dovelo do vojnog puča probritanskih orijentiranih oficira Jugoslavenske kraljevske vojske, potpomognutih britanskom obavještajnom službom. Istovremeno dolazi do organiziranih demonstracija u Beogradu i Sarajevu od strane tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije pod parolom “Bolje rat nego pakt!”

Izrevoltirani Hitler pokreće tzv. plan B, odnosno jednu vrstu osvete koja je rezultirala rasturanjem i komadanjem Jugoslavije kroz jednu totalnu agresiju od njemačkih, italijanskih, mađarskih, bugarskih i rumunskih vojnih snaga, što je dovelo do diobe i nestanka Kraljevine Jugoslavije.

Plan B zato što Hitler nije imao ambiciju otvarati front na Balkanu, odnosno dodatno angažirati njemačke jedinice na tom prostoru jer je uveliko bio u pripremama za invaziju na Sovjetski Savez.

Šestog aprila 1941. godine njemački Luftwaffe napada sve aerodrome u zemlji i druge vojne i civilne komunikacijske ciljeve. Kodni naziv ove operacije bio je “Direktiva 25”. Posebno na udaru bio je Beograd, čije bombardiranje nosi poseban naziv operacije – “Kaznena odmazda”. Netom poslije dolazi do totalne invazije na Jugoslaviju iz svih pravaca, izuzev Grčke, koja je također napadnuta. Vlada i kralj povlače se iz Beograda: Užice – Sarajevo – Nikšić i lete za Bliski istok. Ubrzo padaju Skoplje i Zagreb, potom i ostali gradovi.

BOMBARDIRANJE SARAJEVA I OKUPACIJA

Tog 6. i 7. aprila bombardiran je aerodrom u Rajlovcu. Dnevni list Jugoslavenska pošta piše o 7-8 aviona koji čine samo materijalnu štetu. Gradsko poglavarstvo Sarajeva donosi odluku o uvođenju policijskog sata te zamračivanju grada jer su u narednim danima njemački avioni nadlijetali grad bez dejstava. Tek 12. i 13. aprila iz zraka je napadnut cijeli grad. Pa su tako pogođene zgrade Suda i Pošte, Vojne komande na Bistriku, Paviljon, Bistrik (pruga), sklonište u Velikom parku, naselja Hrid, Bjelave i Skenderija, škola na Vratniku, današnja Ulica Branilaca grada, hoteli na Ilidži i druge lokacije. Neka bombardiranja i nisu imala određenih vojnih ciljeva osim stvaranja straha i panike i čin su klasične odmazde.

U gradu je vladalo određeno bezvlašće, bez ikakve koordinacije, a prisutno je bilo i masovno povlačenje vojske. Bombardiranje Sarajeva odnijelo je oko 90 nevinih života građana Sarajeva i prilično značajnu materijalnu štetu u gradu.

Danas, nažalost, ne postoji nikakvo sjećanje ni dostojno spomen-obilježje za ove nevino stradale građane Sarajeva, iako su nam poznata imena većine poginulih. Ovo su prve sarajevske žrtve fašističkog terora i agresije u Drugom svjetskom ratu.

Njemačke jedinice ušle su u Sarajevo 15. aprila, kako javlja sarajevski list Jugoslavenska pošta. U operacijama zauzimanja Sarajeva učestvovale su 8. i 14. oklopna divizija te 51. korpus, kao dio širih vojnih operacija njemačke vojske. Izdana je naredba o uvođenju policijskog sata, predaji oružja, platežnim sredstvima i tzv. nabavkama. Odmah potom Nijemci svečano postrojavaju jedinice ispred sarajevske Vijećnice te “svečano” uklanjaju spomen-ploču tzv. Sarajevskom atentatu i Gavrilu Principu i nose je Hitleru kao rođendanski poklon. Zanimljivo je da su i u Zemaljski muzej odmah upućeni njemački agenti s ciljem otuđivanja poznatog eksponata – sarajevske Hagade. No, uposlenici Zemaljskog muzeja, uz ogroman rizik, uspijevaju Hagadu skloniti na sigurnije mjesto, prema vjerodostojnim kazivanjima, u džamiju, u jednom od muslimanskih sela na planini Bjelašnici, gdje je i dočekala kraj Drugog svjetskog rata.

Nezavisna Država Hrvatska proglasila se 10. aprila u Zagrebu. No, tek je 24. aprila u Sarajevo, kao prva jedinica NDH, ušao Bosanskohercegovački odjel, čime je započeo proces uspostavljanja ustaške vlasti u gradu i Bosni i Hercegovini. Ovo aprilsko bezvlašće u Sarajevu dovelo je do određenih pljački i nekoliko ubistava, stvaranja straha i nesigurnosti, što će se u narednim godinama nastaviti za mnoge Sarajlije.

SARAJEVO U PERIODU OD 1941. DO 1945. GODINE

Nemoguće je govoriti o 6. aprilu a da ne govorimo o bolnom i traumatskom iskustvu kroz koje su Sarajevo i njegovi stanovnici prošli u periodu Drugog svjetskog rata. Nezavisna Država Hrvatska bila je jedna klasična rigidna, fašistička, policijska i, ubrzo će se pokazati, zločinačko-genocidna tvorevina. No, ne smijemo sve ljude na javnim funkcijama uprave, zdravstva, školstva, muzeja, komunalija, apoteka, bolnica, željeznice itd. osuđivati. Mnogi se nisu slagali s režimom, čak su i sarađivali s pokretom otpora ili bili njegov dio. Neki su činili koliko su mogli da ne ukaljaju svoje ruke i ugled te da jednostavno sačuvaju svoj život. To jeste bilo vrijeme onih ljudi koji su pokazali svoju mračnu, nečasnu i zločinačku stranu – vrijeme psina rata, ali i vrijeme onih koji su, rizikujući život, spašavali živote drugih, bez obzira na naciju i vjeru – vrijeme časnih ljudi. Na nama je da obilježavamo i spominjemo te časne primjere ponašanja i življenja jer su oni temelj duha i opstojnosti ovog grada.

Sarajevo tada, kao i cijela Bosna i Hercegovina, prolazi kroz tešku humanitarnu situaciju –  nedostatak namirnica te dolazak velikog broja izbjeglica koji su bili izloženi masovnim zločinima i napadima četnika te genocidu u istočnoj Bosni i Sandžaku. Grad također u periodu od 1943. do 1945. trpi i saveznička bombardiranja u kojima, po izvještajima Kotarskog nadzorništva narodne zaštite, gine određen broj civila i trpi se značajna materijalna šteta.

Ovo vrijeme karakterizira organizirano sistemsko pljačkanje imovine i nekretnina od strane NDH. To je evidentno kroz arhivsku građu Rizničnog upraviteljstvo u Sarajevu – uprave za židovske nekretnine, koji je izvršavao zakonske odredbe NDH o podržavljenju židovskih nekretnina i preduzeća, te Rizničnog upraviteljstva za podržavljeni imetak, koji je vodio evidenciju i upravljao nekretninama onih koji su ubijeni i odvedeni u logore smrti ili na drugi način lišeni slobode i života.

ZLOČINI USTAŠKOG REŽIMA

Ustaški režim već u ljeto 1941. godine pokreće masovne progone, ubistva, egzekucije i zatvaranje Jevreja, Srba, Roma kao i ostalih antifašista i režimu nepodobnih ljudi. To prerasta u holokaust, odnosno genocid. NDH je odmah po uspostavljanu donijela niz svojih tzv. rasnih zakona. Potvrda o tome kako je ustaški režim odmah krenuo u činjenje zločina jeste i jedna značajna rezolucija uglednih bosanskohercegovačkih muslimana iz cijele Bosne i Hercegovine, iz augusta 1941. godine, u kojoj se javno osuđuju zločini ustaškog režima i svi oni muslimani koji učestvuju u njima.

Na Vracama su već u jesen 1941. godine krenula prva pogubljenja i nastavila se u naredne četiri godine. Brojna su i druga sarajevska stratišta, poput Jevrejskog groblja, Merhemića, Ciglana, Velešića, Beledija, Rakovice, Vogošće, Reljeva, sinagoge na Mejtašu, Centralnog zatvora, Kozije ćuprije, Ilijaša, Hreše i dr. Posljedice ovih zločina i terora bile su nepregledive. Zbrisane su cijele porodice i zajednice. Gradom je vladao strah i nesigurnost, ljudi su jednostavno nestajali, a iznenadna smrt bila je dio svakodnevice.

Mračna sarajevska epizoda bila je tzv. ustaška “Kažnjenička ekspedicija” Maksa Luburića. U tzv. vili “Folkert” ili “Berkovića vili” na Skenderiji posljednjih mjeseci okupacije u operaciji neometanog povlačenja njemačkih snaga činjeni su stravični masovni zločini, mučenja i ubijanja s ciljem stvaranja atmosfere straha i nesigurnosti te razbijanja ilegalne mreže otpora. Svirepo je masakrirano i ubijeno preko 320 ljudi. Vrhunac te ustaške “ekspedicije” bio je Luburićev “prijeki sud”, koji je krajem marta 1945. godine na smrt vješanjem osudio i objesio 55 građana Sarajeva u samom gradu na Marijin-Dvoru. Tijela su danima bila izložena s ciljem zastrašivanja i kao znak upozorenja. Ustaški zatvori ispražnjeni su i veći dio zatvorenika bio je pobijen – preko 400 zatvorenika.

Sarajevo pod ustaškim režimom NDH broji preko 10.960 žrtava. Njih preko 9.000 jesu žrtve ustaškog terora i genocida (7.090 Jevreja, 1.427 Srba, 412 Bošnjaka, 106 Hrvata, 16 Crnogoraca, 5 Slovenaca itd.). Preko 1.100 poginulo je u partizanskim jedinicama, a 725 ljudi dali su živote kao ilegalci ili njihovi saradnici. Populacija stanovništva bila je desetkovana, preko 13% stanovništva Sarajeva je stradalo. Do sredine 1942. godine veći dio sarajevskih Jevreja, osim onih koji su pobjegli ili bili dobro skriveni, odvezeni su u logore. Trebalo je tačno 28 željezničkih vožnji za sarajevski holokaust.

POKRET OTPORA

U ljeto 1941. godine dolazi do stvaranja NOP-a (Narodnooslobodilačkog pokreta) u BiH te jača aktivnost mjesnih organizacija NOP-a u Sarajevu. Njihovim jačanjem pojačala se i aktivnost njemačke obavještajne službe, ali i njemačkih snaga. Mjesne organizacije NOP-a u Sarajevu, tzv. “ilegalci”, bile su ključne figure u odbrani, odnosno zauzimanju vitalnih objekata u gradu te spašavanju istih u vrijeme operacije oslobađanja grada.

Organizacija i djelovanje otpora u samom Sarajevu imali su svoje uspone i padove. U jednom momentu tzv. “ilegala” bila je i pred samim raspadom. No, djelovanjem istaknutih operativaca, organizacija je ponovo stala na noge i dala svoj neizmjerljiv doprinos, kako u obavještajnom, tako u diverzantskom i oslobodilačkom segmentu djelovanja.

Sarajevo je za okupatora bilo od posebnog značaja jer je služilo kao prihvatna baza glavnih snaga Grupe armije E, koje su se povlačile dolinom Zapadne Morave – Sandžak – dolina Bosne – sjever. Grad je igrao iz više razloga ključnu ulogu za njemačke snage. Isprva insistiranjem Hitlera da se Sarajevo brani do posljednjeg (do 20. marta), potom odbrana Sarajeva i zadržavanje jugoslavenskih partizanskih jedinica (tada već Jugoslavenske armije) da bi se izvukli ljudstvo, ranjenici i materijalno-tehnička sredstva.

Sarajevska operacija počinje početkom marta mjeseca, da bi 28. marta krenula njena završna faza i trajala je do 12. aprila 1945. godine. Ova vojna operacija Jugoslavenske armije bila je dio širih vojnih operacija u Bosni i Hercegovini. Uslijedila je nakon oslobođenja Mostara, Travnika i Višegrada, a po oslobođenju Sarajeva, krenulo se u operacije oslobađanja Banje Luke.

Njemačke snage činili su 21. brdski armijski korpus sa svojom 181. i 117. divizijom, 7. SS divizijom “Princ Eugen” te ostacima 369. legionarske divizije. Ustaška vojska bila je u sastavu 8. i 15. divizije, a u sadejstvu su bile i razne četničke formacije koje se djelovale pod komandom njemačkih snaga. Jugoslavensku armiju u oslobađanju Sarajeva činili su dijelovi 2, 3. i 5. korpusa (2. korpus: 3, 29. i 37. divizija; 3. korpus: 27. i 38. divizija; 5. korpus: 4. i 10. divizija), artiljerijska brigada i tenkovska četa. Prema blizu 38.000 neprijateljskih vojnika na širem i užem odbrambenom pojasu Sarajeva koncentrirano je oko 50.000 vojnika Jugoslavenske armije, računajući tu i podršku tzv. udarnih grupa unutar Sarajeva. U ovim operacijama Jugoslavenska armija koristila je i avijaciju.

Treba istaći da je posebno dobro bila razgranata obavještajna služba NOP-a, njeni su se pipci nalazili u gotovo svim ustanovama NDH, ali je njihova mreža prodirala i u njemačke štabove. Rezultat toga bio je nalaženje njemačkog plana odbrane Sarajeva. Riječ je o složenom borbenom dokumentu, odnosno elaboratu o rasporedu svih jedinica, borbenih položaja, objekata, planova izgradnje utvrđenih objekata, sadejstva jedinica i dr.

Dramatična su događanja pratila gubitak plana odbrane. Nakon pokrenute istrage, uhapšeno je 25 njemačkih vojnika i oficira, 150 pripadnika oružanih snaga NDH i pri tome su otkriveni neki saradnici NOP-a, ali planu se nije ušlo u trag. Potpukovnik Wedel, član komande odbrane Sarajeva, zbog gubitka plana odbrane natjeran je da izvrši samoubistvo.

NJEMAČKI PLAN ODBRANE

U osnovi tog plana, koji je izrađen sredinom februara 1945. godine, Sarajevo je dobilo status utvrđenog mjesta – “festplatz”, pa ga je trebalo braniti po svaku cijenu. Zapovijest za odbranu sadržala je u preambuli i napomenu da se u slučaju napada na Sarajevo mora računati s ustankom u unutrašnjosti grada, pa su, stoga, u gradu obrazovana uporišta i patrole.

Njemački plan predviđao je odbranu grada na tri kružne linije:

1. Po povlačenju s Romanije, Jahorine i Ivana obuhvatao je međuriječje paljanske i mokranjske Miljacke, Crni vrh, Močioci – Bukovik, pa onda preko Debelog Brda iznad Vogošće, prema Jošanici na rijeku Bosnu, s lijeve obale Bosne kosama iznad Sarajevskog polja i ponovo preko Igmana i Trebevića izbijao pred Pale i zatvarao krug.
2. Drugi pojas činila je “linija vanjskog osiguranja”, koja je išla od Pašinog Brda na Grdonj, Hum, Dolac, Ali-pašin Most, Hrasno, Vraca, Zlatište, Palež, Trebević, Brus i preko Starog Grada opet na Pašino Brdo.
3. Treći pojas išao je ivicom naselja od strelišta na Pašinom Brdu na Meteorološku stanicu pod Grdonj, Forticu, Koševo i Jezero, pa obroncima Malog Huma, na Kovačiće, starom željezničkom prugom do Hrida, pa silazio na Bentbašu i kod kasarne Jajce zatvarao krug oko Sarajeva. Očigledno je da Nijemci nisu imali namjeru olahko predati Sarajevo.

No, nakon što su se obavještajci NOP-a uspjeli domoći tog plana i pošto je nakon 20. marta dobijena saglasnost Hitlera za napuštanje Sarajeva, došlo je do promjena borbenog poretka za osiguranje proboja iz okruženja – operacija “Maigewitter”. Ova operacija podrazumijevala je ovladavanje komunikacijama dolinom rijeke Bosne te Brčko – Gračanica – Doboj i prodor prema Tuzli s upotrebom 6 divizija.

STEZANJE OBRUČA

Jugoslavenska armija išla je u etapama iz više pravaca koncentričnim napadima na grad s ciljem stvaranja dvostrukog prstena. Žestoke borbe rezultirale su obostrano velikim gubicima na Romaniji i Ivan-sedlu. Glavni cilj bio je potiskivanje neprijatelja s tih planina nadomak Sarajeva.

Početak općeg odsutnog napada na vanjsku odbranu pokrenut je 28. marta u 4 sata u zoru. Sa sjeverne romanijske strane učestvovale su 16. muslimanska, 20. romanijska i dva bataljona 5. sandžačke brigade u okviru 27. divizije, te 21. tuzlanska brigada i 18. hrvatska (bosanska) brigada kao dio 38. divizije. S istoka je prodirala 3. proleterska i 4. sandžačka brigada. Na Palama i Mokrom vodile su se najžešće borbe.

Napad na Ivan-sedlo počeo je 4 sata kasnije jer je priprema bila temeljitija s obzirom na to da je neprijatelj bio dobro utvrđen na ovom području. S ove strane učestvovale su 29. hercegovačka udarna divizija s 10, 11. i 13. hercegovačkom brigadom. Iz pravca Konjica krenula je 14. hercegovačka omladinska brigada. Napadi su išli naizmjeničnim jurišima i obje strane trpjele su značajne gubitke. Sa zapadne strane učestvovale su tri krajiške brigade, a s južne strane i 5. crnogorska brigada. Sve u svemu, bio je to jedan čitav spektar brigada s cijelog bosanskohercegovačkog prostora i šire koje su učestvovale u operacijama oslobađanja Sarajeva.

Učešće ove operativne komponente u akcijama oslobađanja Sarajeva bilo je od višestrukog značaja s obzirom na to da je organizacija imala itekako krupan i delikatan zadatak. On je podrazumijevao zaštitu kadrova, stanovništva, životno važnih objekata te organizaciju unutrašnjih neprijateljskih uporišta. Ove su pripreme počele mnogo i prije same operacije oslobađanja grada.

Zanimljivo je koje su vrste priprema ovom prilikom izvedene: aktivisti su povučeni iz svojih stanova da bi se sačuvali ljudi, organiziran je i smještaj po kućama za eventualne ranjenike i medicinska pomoć za iste, aktivirane su patrole u njemačkim, domobranskim i ustaškim uniformama, formirane su udarne grupe s ciljem zaštite vitalnih objekata, a dio je bio zadužen da hvata vezu s jedinicama Jugoslavenske armije s ciljem priključivanja u gradskim uličnim borbama. Pripremljeno je bilo i 90 zastava Jugoslavije i saveznika, koje su izrađene još 1944. godine. Čak je u pripravnosti bio i hor koji je u tom trenutku uvježbavao patriotske pjesme, himnu i internacionalu. Akcije iznutra krenule su 4. aprila.

OSLOBAĐANJE SARAJEVA

Četvrtog na peti april njemački 21. korpus bio je uveliko u povlačenju na svim pravcima. Njihova 181. pješadijska divizija, 964. tvrđavska brigada te niz drugih domobranskih i ustaških jedinica u dolinama Željeznice i Miljacke, između Igmana i Pala, držale su i dalje linije nadomak Sarajeva. S 4. na 5. april duboko u njemačko-ustašku odbranu prodrle su bile 21. tuzlanska s Crepoljskog prema Mrkovićima pravcem Bjelava i 18. hrvatska brigada, koja je napadala pravcem Biosko, Pašino Brdo prema Logavinoj ulici.

Iza 15 sati 5. aprila iz pravca Hreše i Buloga prva u grad prodrla je na Vratnik, a potom i na Bentbašu 16. muslimanska brigada i ubrzo je zauzela i Baščaršiju. Malo prije 18 sati kod sarajevske Katedrale jedinice 16. muslimanske spojile su se s 18. hrvatskom brigadom.

S jahorinsko-trebevićke strane na Bistrik su izbile 3. proleterska (sandžačka) i 4. sandžačka brigada. U noći s 5. na 6. april od Pošte do Marin-Dvora vodile su se najžešće borbe. To potvrđuje podatak da su jedinice Jugoslavenske armije morale neutralizirati četiri njemačka tenka na tom potezu. To je bio proboj dijelova zaostalih njemačkih jedinica (334. puka) u gradu i time je bilo završeno oslobađanje centra Sarajeva. Na Stupu i Ilidži već se povlačio 14. SS puk probojem s Vraca prema Mojmilu i Ilidži 5. crnogorske udarne brigade. U Blažuj je ušla 29. hercegovačka divizija i Sarajevo je s okolinom do popodnevnih sati 6. aprila bilo potpuno slobodno. Zauzimanje netaknutog vojnog skladišta u Blažuju ubrzao je tok operacije s obzirom na to da se radilo o veoma značajnoj količini artiljerijskog naoružanja. U narednim danima oslobođena je cijela sarajevsko-visočka kotlina, a 9. aprila Kakanj te 12. aprila Zenica.

U borbama u samom užem području grada poginulo je oko 20 vojnika Jugoslavenske armije i oko 20 pripadnika udarnih grupa u gradu (ilegalaca), a ukupni gubici na širem području Sarajeva za vrijeme Sarajevske operacije procjenjuju se na 700 poginulih i oko 2.000 ranjenih jugoslavenskih boraca. Neprijateljski gubici bili su oko 5.000 poginulih i preko 6.000 zarobljenih vojnika. Zaplijenjena je bila ogromna količina teškog i lahkog oružja i materijalno-tehničkih sredstava.