Građeni su širom Evrope, od Engleske, Njemačke i Italije, plovili pod raznim zastavama, služili u raznim carstvima. Nazvani su “Bosnia” i svima im je zajedničko to što su potopljeni, tek su rijetki od njih dočekali smiraj u kakvom rezalištu. Ma koliko se trudili, ma koliko tražili po starim arhivima, nismo uspjeli naći pojašnjenje zašto su brodovi građeni u Newcastleu ili Genovi nazivani imenom jedne tada geografski bliske, ali tako daleke, mistične zemlje na granici dviju civilizacija

Hermann Rigele

Bosna nakon Drugog svjetskog rata

Trebinje u New Yorku

Parobrod Bosnia u Šibeniku

Sarajevo Express

Kapetan i posada parobroda Bosna

Parobrod Bosnia potopljen 1939. godine

Bosna, Jadranska plovidba

Parobrod Bosnia 1908.

Porinuće parobroda Bosna, Genova

Piše: Nedim HASIĆ

Bespuća interneta znaju počesto biti čudesno lijepo mjesto. Duge noći karantina i izolacije zbog pandemije najčešće se krate čitanjem, surfajući dubinama internetske mreže. I onda čovjek, sasvim slučajno, bez da je išta znao o tome, u tim dubinama naiđe na olupine davno potopljenih brodova, na njihove slomljene dimnjake, truhle jarbole, na njihovu zaboravljenu posadu čiji su skeleti već decenijama na dnu raznih mora. I ne bi mu ni ti brodovi, a ni njihove posade ni bile toliko zanimljive da na pramcima tih raspadnutih brodskih skeleta nekad nije pisalo – “Bosnia”.

Građeni su širom Evrope, od Engleske, Njemačke i Italije, plovili pod raznim zastavama, služili u raznim carstvima. I svima im je zajedničko to što su potopljeni, tek su rijetki od njih dočekali smiraj u kakvom rezalištu. I dok je za one koji su plovili pod zastavom SFR Jugoslavije jasno zašto su nazvani imenima gradova ili rijeka Bosne i Hercegovine, jedne od njezinih šest republika, ma koliko se trudili, ma koliko tražili po starim arhivima, nismo uspjeli naći pojašnjenje zašto su brodovi građeni u Newcastleu ili Genovi nazivani imenom jedne tada geografski bliske, ali tako daleke, mistične zemlje na granici dviju civilizacija.

Uz pomoć novinskih arhiva, spisa iz brodogradilišta, dnevničkih zapisa, dokumenata Pomorskog i povijesnog muzeja hrvatskog primorja Rijeka, knjiga o brodarskim kompanijama bivše Jugoslavije, ali ponajviše zahvaljujući znanju poznavatelja s portala Paluba, uspjeli smo makar malo osvijetliti sudbinu brodova nazvanih “Bosnia”, a nakon njih i “Bosanke”, “Sutjeske”, “Jajca”, “Sarajeva”… Zagrebali smo tek po površini, priča o njima puno je šira i kompleksnija od ovih nekoliko dolje ispisanih redova.

“BOSNIA” I NJEMAČKE PODMORNICE

Prije Prvog svjetskog rata nailazimo na nekoliko brodova koji su nosili naziv “Bosnia”. Najstariji brod pod tim imenom bio je teretnjak izgrađen 1878. godine u njemačkom Rostocku. Prodat je u Argentinu i naziv mu je promijenjen u “Toro” 1889. godine. Izrezan je u Čileu u julu 1907. godine. Nakon toga, nailazimo na putnički brod “Bosnia” izgrađen u Italiji 1898. godine. Potopljen je u novembru 1915. godine u blizini grčkog otoka Krete, a poginulo je 12 članova njegove posade. O ovom se brodu može naći dosta podataka, posebice kada je riječ o njegovom potapanju. Riječ je o italijanskom trgovačkom parobrodu “Bosnia”, koji je naoružan početkom Prvog svjetskog rata. Izgrađen u brodogradilištu “Sestri Ponente”, porinut je u luci u Genovi 2. augusta 1898. godine i plovio je pod komandom kapetana Antonina Messine. Potopljen je u blizini grčkog otoka torpedom ispaljenim iz njemačke podmornice U-34. “Bosnia” je bila jedan od čak 119 brodova koje je potopila ta podmornica.

Njemačka podmornica U-34 bila je pod zapovjedništvom Clausa Rückera, koji je “Bosniu” potopio vatrom iz 105-milimetarskih topova. Kako stoji u podacima s portala Paluba, ta je podmornica od proljeća 1915. godine bila bazirana u Puli i imala je vrlo veliki akcioni radijus. U usporedbi s austrougarskim podmornicama, izgledala je, kako se tvrdi, kao nedostižno savršenstvo. U-34 je tokom rata bila na četvrtom mjestu po uspješnosti kada je u pitanju potapanje brodova. Ona je 18. oktobra 1918. godine isplovila iz Pule na zadatak s kojeg se nije vratila, nakon isplovljavanja s njom nije bilo radijskog kontakta niti se zna vrijeme i mjesto potonuća podmornice sa svih 38 članova posade. Prema nekim informacijama, nasukala se u blizini Gibraltara, ali to nikada nije potvrđeno.

Ovako je italijanska štampa izvijestila o okolnostima potapanja “Bosnie”: “Naša ofanziva i dalje daje dobre rezultate jer novi važni položaji dolaze od naših vojnika otrgnutih od omraženog neprijatelja koji svoj gnjev ispušta uništavanjem topovskim hicima i daje se stvarnim gusarskim i razbojničkim napadima na trgovačke brodove i nebranjeno stanovništvo. Njegove su podmornice torpedirale parne brodove ‘Ancona’, ‘Firenca’, ‘Bosnia’, a njegovi zračni avioni bacali su bombe na Veronu, Bresciju i Belluno ubijajući žene, starce i djecu. To su prekrasni podvizi Austrijanaca…” “Bosnia” je bila jedan od osam trgovačkih brodova koji su naoružani 1911. godine za potrebe italijanske vojne kampanje u Libiji, odnosno kako bi blokirali libijsku obalu. Kada je Italija ušla u rat, trgovački su brodovi igrali važnu ulogu. Od oko 400 italijanskih parobrodova, potopljeno ih je 230.

Dvadesetak godina kasnije njemačka će podmornica potopiti još jednu “Bosnu”. U februaru 1928. godine porinut je u Engleskoj teretnjak “Bosna”. U septembru 1939. godine poručnik bojnog broda Günther Prien postiže svoj prvi pogodak u karijeri kao komandant podmornice U-47. Tokom svoje prve patrole Atlantikom potopio je 5. septembra 1939. godine britanski parobrod “Bosnia”. Prien je napad izveo na viteški način. Nakon što je britanski brod odbio poslušati upozorenja, napadnut je topom. Mornarima s “Bosnie” njemački podmorničari pomogli su izbaciti vodu iz prevrnutog čamca i sačekali su da ih pokupi neutralni norveški brod prije nego je pogotkom torpeda “Bosnia” potopljena. Poginuo je jedan član posade, a ostale je norveški brod “Endanger” dva dana kasnije iskrcao u Lisabonu.

Austrijski “Lloyd” 1899. godine izgradio je u Trstu putnički brod “Bosnia”. Nakon Prvog svjetskog rata biva prebačen u Jugoslaviju, gdje je nazvan “Bosna”. Na početku okupacije Jugoslavije Italijani ga otimaju 1941. godine i nazivaju ga “Lissa”. Potopljen je u savezničkom bombardiranju Zadra 17. augusta 1944. godine.

U Engleskoj je 1898. godine izgrađen brod “Bosnia” za potrebe kompanije “Hamburg America Line”. Teška 7.436 tona, porinuta je 13. augusta 1898. godine. Prvu plovidbu imala je u junu 1907. godine, kada je iz Hamburga krenula ka New Yorku i Baltimoreu, a u osvit Prvog svjetskog rata, 1914. godine, postaje dijelom njemačke mornarice. Predata je Britancima 1920. godine i nazvana “Frangestan”. Drugog aprila 1924. napadnuta je i potopljena u Crvenom moru. Nismo uspjeli naći previše podataka o razlozima britanske mornarice za ovaj podvig, osim činjenica da je iz Karachija putovao nakrcan pamukom za Genovu i Barcelonu, a nosio je i hodočasnike koji su krenuli u Džedu.

NAKON DRUGOG SVJETSKOG RATA

Većina brodova koja je pripala poslijeratnoj SFR Jugoslaviji bila je rekvirirana od saveznika tokom Drugog svjetskog rata. Oni su bili dio uglavnom britanske mornarice koja je dobavljala namirnice i ostale potrepštine za vojsku i stanovništvo. Nekad su brodovi privremeno oduzimani s cjelokupnom posadom, a onda su nakon rata vraćeni u matične luke, gdje su dobijali nova imena i zastavu nove države. Pomorski stručnjaci tvrde kako je Jugoslavija, želeći što prije obnoviti mornaricu, tada napravila grešku koja će je skupo koštati. Naime, u svojoj su floti preuzeli uglavnom stare, oštećene i skoro pa rashodovane brodove čiju su obnovu skupo plaćali u inostranim brodogradilištima i već nekoliko godina kasnije su ti brodovi završavali u rezalištima, umjesto da su za silne novce kupovali bolje i novije brodove.

Iako je i početkom stoljeća nekoliko brodova plovilo pod nama poznatim imenima, najviše je plovila nazvano imenima bosanskohercegovačkih gradova, rijeka i planina nakon Drugog svjetskog rata. Jedan od najpoznatijih i najvećih bio je čuveni parobrod “Bosna”. Njega ne treba miješati s brodovima koji su pod tim imenom plovili prije rata. Riječ je o brodu koji je porinut u more 1926. godine. Izgrađen je u njemačkom brodogradilištu “Bremen” i nazvan je “Schwaben”. Dug 149 metara, potopljen je 1944. godine kod norveškog Bergena. Iz mora je izvađen godinu dana kasnije. Na ime ratne odštete poslan je u Jugoslaviju, prema nekim podacima 1947, a prema drugim izvorima 1948. godine i nazvan je “Bosna”. Plovio je kao dio kompanije “Jugolinija” do 1962. godine, kada je poslan u rezalište.

Portal Paluba ima detalje o preimenovanju tada najvećeg teretnog broda u floti mlade jugoslavenske države. “U luci Hamburg 27. veljače 1948. godine obavljena je primopredaja i izmjena zastava na p/b Bosna. Na svečanosti je bio general-lajtnant Većeslav Holjevac, šef Vojne misije FNRJ u Berlinu. Potom je brod obavio pokusnu vožnju i isplovio za Rotterdam, da bi krajem ožujka uplovio u luku Venecija. Već 3. travnja Bosna vođena rukom kapetana d.pl Martina Kovačevića uplovila je u riječku luku i pristala uz gat Vladimira Nazora. Najveći teretni brod u jugoslavenskoj floti po starom običaju pozdravljen je zaglušnom bukom brodskih sirena sa svih brodova u luci. Bosnu su dočekali građani Rijeke i Sušaka, uprava Jugoslavenske linijske plovidbe, kao i ministar narodnog zdravlja Bosne i Hercegovine Vaso Butozan. Bosna je dobivena na račun ratnih reparacija , ali je obnovljena u hamburškom brodogradilištu o trošku Jugoslavenske linijske plovidbe.”

U knjizi Riječko brodarstvo može se naći mnoštvo podataka o brodovima s ovih prostora koji su nosili ime po nekom od bosanskohercegovačkih toponima. Tako stoji da je u kompaniji “Jadranska plovidba” d. d. Sušak, prethodniku buduće “Jadrolinije”, jedan od najvećih parobroda tridesetih godina prošlog stoljeća bio nazvan “Sarajevo”. U toj istoj knjizi nalaze se zapisani i detalji o parobrodu “Bosna”. Dostupan je brodski dnevnik parobroda “Bosna” koji je u razdoblju od 1. januara 1959. do 12. marta 1960. godine vodio zapovjednik broda. Pisan je rukom, a u njemu su svakodnevno upisivani podaci o plovidbi, dolasku u luke, iskrcaju tereta, poslovima i dužnostima posade…

Dnevnik je u obliku obične bilježnice tvrđih tamnozelenih korica, a stranice su označene pečatom s nazivom “PB Bosna”. Unutar pečata istaknuto je sidro i ime luke Ploče. Parobrod “Bosna” pripadao je brodaru “Jugolinija Rijeka”. Većinu je vremena godine 1959. plovio po Sredozemnom moru i pristajao u lukama poput Rijeke, Splita, Genove, Cadiza, no tokom ljetnih mjeseci boravio je i u Južnoj Americi, i to u Rio de Janeiru i Buenos Airesu. Godine 1962. “Jugolinija” je rashodovala stari brod “Bosna”.

TANKER “JAJCE”

Prvi jugoslavenski tanker kupljen je u Norveškoj. Zapovjednik broda kapetan Melko Čirković u luci Liverpool 10. septembra 1947. godine preuzima “Jajce”. “Jajce” je bio prvi jugoslavenski trgovački brod na motorni pogon poslije rata, a mogao je ukrcati 9.599 tona nafte. Porinut je 1930. godine u Newcastleu, a kako tvrdi Paluba, preuzet je na izmaku radnog vijeka. Nama zanimljiv brod jeste parobrod “Hercegovina”, treći po redu obnovljeni trgovački brod bivše SFRJ. Obnovljen je u brodogradilištu “Idran” u Napulju i 1946. predan Jugoslavenskoj linijskoj plovidbi. Tada je “Hercegovina” s 1.042 tone nosivosti predstavljala značajnu prinovu. Porinuta je u Oslu 1913, duga 59 metara, na sebi je nosila 21 pomorca.

Godine 1945. u Jugoslaviju se vraća još jedan brod nazvan “Neretva”, nekadašnji “Perast”. Tada je “Neretva” bila stara 34 godine. Porinuta je u Sunderlandu 1911. godine, a 1951. godine plovila je u floti Jugoslavenske linijske plovidbe. Jedan od najstarijih parobroda u SFRJ bio je “Prenj”, koji je tada plovio pod svojim starim imenom “Bosanka”. Veteran je porinut u Newcastleu 1905. godine, a dok nije odvezen u rezalište, pripao je Jugoslavenskoj linijskoj plovidbi. Također, te 1945. godine u Jugoslaviju se vratila “Sutjeska”, brod koji je godinama plovio u raznim konvojima pod imenom “Timok”. Porinut u Rotterdamu 1924. godine, nosio je 29 članova posade.

Neki od brodova bili su opremljeni za plovidbu u ratnim uvjetima. Takav je slučaj bio s brodom “Bihać”, koji je po osnivanju te kompanije dodijeljen Jadranskoj slobodnoj plovidbi. Taj je brod bio nekadašnji “Princ Andrej” u vlasništvu “Dubrovačke plovidbe”. Izgrađen je u Glasgowu 1930. godine i bio je jedan od novijih brodova u floti. Nakon sedam godina plovidbe u inostranstvu, “Kozara” se vratila 1946. godine u jugoslavenske vode. Nekadašnji “Nikola Pašić” “Dubrovačke plovidbe” porinut u Glasgowu 1927. godine, a bio je jedan od prvih novoizgrađenih brodova Kraljevine Jugoslavije. U Jugoslaviju je vraćen i parobrod “Livno”, nekadašnja “Luciana”, izgrađen 1928. godine. Još jedan parobrod “Tuzla” porinut je u Glasgowu 1902. godine. Stari brod preživio je dva rata pod imenom “Kostrena”. Nakon rata, dobija ime “Tuzla” i postaje vlasništvo kompanije “Oceania Beograd”.

Vlada tadašnje FNRJ osnovala je 20. januara 1947. tri velike kompanije: Jugoslavensku slobodnu plovidbu “Sušak”, Jadransku slobodnu plovidbu “Sušak” i Jadransku linijsku plovidbu “Sušak”. Tokom 1948. godine osnovano je Brodarsko poduzeće “Rijeka”, a 1949. Jugoslavenska slobodna plovidba ušla je u sastav Jugoslavenske linijske plovidbe. Nakon što je osnovana “Jugolinija”, neki od njenih prvih brodova bili su “Livno”, “Neretva”, “Prenj”, “Prozor”, “Sutjeska”… Krajem pedesetih godina jugoslavenska flota decentralizira se na nekoliko brodarskih kompanija. Splošnoj plovbi “Piran” predaje se nekoliko brodova, među njima su “Bihać” i “Neretva”, Atlantskoj plovidbi “Dubrovnik” pripada “Livno”, Jugoslavenskoj oceanskoj plovidbi “Kotor”, između ostalih, brodovi “Kozara” i “Prenj”, a Jugoslavenskoj tankerskoj plovidbi “Zadar” tanker “Jajce”.

Kasnije iz riječkog brodogradilišta izlaze brodovi “Drvar” i “Trebinje”. “Drvar” je bio značajan jer je projektiran kao tramper za slobodnu plovidbu po svim morima svijeta. Jedan od posljednjih brodova “Jugolinije”, koja će kasnije postati “Croatia Line” pa bankrotirati krajem devedesetih godina prošlog stoljeća, bio je ogromni “Sarajevo Express”, izgrađen 1987. godine, koji je plovio prema New Yorku, Baltimoreu, Norfolku, Savanni…

Jedan od najzanimljivijih podataka kada je u pitanju pomorstvo i Bosna i Hercegovina svakako je onaj o mjestu rođenja jednog od komandanata podmornica tokom Prvog i Drugog svjetskog rata. Hermann Riegele rođen je u Sarajevu 16. septembra 1891. godine. Podmornicama je komandirao u oba svjetska rata, prvo kao austrougarski, a zatim kao njemački oficir i nekoliko je puta odlikovan. Riegele je u Drugom svjetskom ratu na moru proveo ukupno 103 dana i uništio jedan brod pod norveškom zastavom. Kraj rata dočekao je kao zapovjednik 32. flotile u Trstu, a od 1946. do 1956. godine bio je generalni direktor “Unilevera” za Austriju. Umro je u Beču 1982. godine.

Kapitulacijom i propašću Jugoslavenske kraljevske ratne mornarice značajan dio oficira i mornara bivše države pristupio je novoformiranoj mornarici NDH, uglavnom nevoljno jer je neodazivanje pozivu nosilo teške posljedice. Prema Hitlerovim privremenim smjernicama za podjelu Jugoslavije i Rimskim ugovorom, NDH je dobila dio obale od Kraljevice do Zrmanje i od Omiša do Cavtata, s nekim ostrvima i poluostrvima, dok je ostalo anektirala Italija. Budući da se NDH Rimskim ugovorom odrekla mora, morala se odreći i mornarice, ali se u nekim dokumentima i dalje spominje “pomorska vojska” u sastavu hrvatskog domobranstva.

Krajem 1941. osnovana je Riječna flotila, koja je preduzela radove na podizanju potopljenih brodova bivše jugoslavenske RRF na ušću Save u Dunav. Tako su podignuti tokom 1942. godine topovnjače “Sava” i “Morava”, a kasnije i komandni brod “Cer”, koji je nakon rekonstrukcije dobio ime “Vrbas”. “Sava”, “Bosna” i “Vrbas” bili su uglavnom usidreni u Slavonskom Brodu tokom 1943. i 1944. godine. Patrolirali su Savom štiteći njemačke konvoje. U septembru 1944. godine posada je potopila brod “Sava” i prebjegla u partizane. “Bosna” i “Vrbas” potopljeni su pred kraj rata.