Niti jedan grad na svijetu nije sačuvao toliko značajnih objekata 15. i 16. stoljeća na jednom mjestu, a po tome se s Istanbulom još može mjeriti samo Rim. Međutim, danas prosječno informirana osoba zna samo osnovne informacije o osmanskoj arhitekturi ovog grada

Džamija sultanije Hurrem. Prvi projekat Mimara Sinana na funkciji glavnog arhitekte

Keramičke pločice u Rustempašinoj džamiji

Ortakoy džamija_Projekat porodice Baylan

Palata velikog vezira Ibrahim-paše preko puta Plave džamije. Sada Muzej turske i islamske umjetnosti

Piše: Kenan ŠURKOVIĆ

Fotografija: Kenan ŠURKOVIĆ

Od svog osnivanja 330. godine, pa sve do danas, Istanbul je oduvijek predstavljao civilizacijski centar i mjesto koje je diktiralo arhitektonske standarde i tendencije, bilo da je riječ o Rimskom, Bizantijskom ili kasnije Osmanskom carstvu. Sve najznačajnije kasnorimske, bizantijske i osmanske građevine podignute su baš u ovom gradu, a sve ostalo bila je samo arhitektura periferije koja je upirala poglede prema Bosforu. Kad je u pitanju osmanska arhitektura, Istanbul je jedini grad koji obuhvata sve stilove, i to u svojim najreprezentativnijim oblicima. Tu možemo pronaći remek-djela bursanske, ranocarigradske, klasične i postklasične škole gradnje, i sasvim bi nam bilo dovoljno da istraživanje osmanske arhitekture ograničimo samo na ovaj grad.

Ovdje ne mislimo isključivo na džamije već i na sve druge javne objekte. Sve moguće planske tipologije medresa i bezistana možemo vidjeti upravo u Istanbulu, dok je rezidencijalna arhitektura priča za sebe.

Niti jedan grad na svijetu nije sačuvao toliko značajnih objekata 15. i 16. stoljeća na jednom mjestu, a po tome se s Istanbulom još može mjeriti samo Rim. Međutim, danas prosječno informirana osoba zna samo osnovne informacije o osmanskoj arhitekturi ovog grada. U turističkim vodičima i prospektima ističe se samo nekoliko objekata poput Sulejmanije i Plave džamije, Topkapı i Dolmabahçe palače ili Kapali čaršije. Ova zdanja čine samo kap u moru onoga što Istanbul zaista može ponuditi, a upravo se na ovim objektima i zaustavlja naše poznavanje tamošnje arhitekture. Prema tome, nije naodmet da se spomenu neke veoma važne, a manje poznate činjenice o osmanskom naslijeđu ovog grada.

1. Veoma je teško, a samim tim i nezahvalno odrediti koja je džamija najstarija u Istanbulu. Urbana ekspanzija praktično je počela odmah poslije osvajanja grada 1453. godine, a neminovno je bilo da su prve nove građevine bile džamije. U tom smislu, neke priče ušle su u legendu, pa se zato najbolje držati činjenica. Jedna od najstarijih, a danas možda i najstarija u izvornom obliku sačuvana istanbulska džamija jeste Mahmud‑pašina džamija, izgrađena 1462/63. Nalazi se u neposrednoj blizini Kapali čaršije. Mahmud-paša bio je veliki vezir porijeklom s Balkana. Nešto ranije bila je izgrađena džamija Ejjuba el-Ensarija (vjerovatno 1459), ali se ona nije zadržala u izvornom obliku, kao ni Sultan Fatihova džamija (započeta 1463, završena zajedno s okolnim kompleksom 1470), koja se srušila u zemljotresu 1766. godine, da bi na istom mjestu kasnije bilo sagrađeno današnje zdanje.
2. Mnogi važni objekti, a posebno džamije, građeni su na tzv. istanbulskim brdima (u suštini, blagim uzvišenjima koja su u urbanoj kompleksnosti današnjeg Istanbula uglavnom neuočljiva). Na prvom brdu nalazi se Topkapı palača (zajedno s Aja Sofijom). Na drugom brdu izgrađene su džamije Bajezida II, Atik Ali-pašina i Nuruosmanije. Na trećem je Sulejmanija džamija, a na četvrtom Sultan Fatihova džamija. Na petom pažnju privlači džamija sultana Selima I, a na šestom sultanije Mihrimah. Na sedmom brdu nalazi se Cerrah-pašina džamija.
3. Neposredno poslije osvajanja Istanbula sultan Mehmed Fatih počinje s izgradnjom palače Topkapı, tačnije, njenog nukleusa koji će drugi sultani dodatno proširivati. Međutim, ono što se manje zna jeste da je u isto vrijeme sultan Fatih počeo izgradnju još jedne palače koja će dobiti naziv Eski Saray. Ona se nalazila na mjestu današnjeg Istanbulskog univerziteta (preko puta Sulejmanija džamije). Posljednji ostaci ovog starog saraja uklonjeni su u 19. stoljeću.
4. Čuvena crkva Aja Sofija pretvorena je u džamiju neposredno poslije osvajanja grada. Danas je okružuju četiri munare. Jednu je sagradio sultan Mehmed Fatih, jednu Selim II, a preostale dvije sultan Murat III.
5. Najpoznatiji osmanski arhitekta Mimar Sinan svoju je karijeru započeo kao vojni inžinjer. Na mjesto glavnog arhitekte došao je 1538. godine zamijenivši preminulog Adžema Esira Alija, inače arhitektu sarajevske Gazi Husrev-begove džamije. Prva džamija koju je izgradio poslije preuzimanja funkcije glavnog arhitekte jeste džamija sultanije Hurrem (1539. godine), supruge sultana Sulejmana. U sklopu džamije izgrađen je i kompleks zgrada s imaretom, bolnicom i medresom. Interesantno da je bolnica sultanije Hurrem i danas u funkciji.
6. Sve sultanske džamije u 19. stoljeću u Istanbulu projektirali su armenski arhitekti. Među njima su svakako najpoznatije Dolmabahçe, Ortakoy i Nusretiya džamija. Većinu džamija izgradili su arhitekti iz armenske porodice Balyan.
7. Na širem prostoru današnje Sultan Ahmedove džamije (izgrađena 1617. godine) i trga nekada se u 16. stoljeću nalazila rezidencijalna četvrt s kućama velikih vezira, a među kojima je bio i konak Mehmed-paše Sokolovića. Do danas je sačuvana samo palača velikog vezira Ibrahim-paše, u čijem je sklopu nekada bila i visoka kula koja je u međuvremenu srušena. Interesantno da izgled te kule možemo vidjeti na čuvenoj minijaturi Istanbula Bošnjaka Nasuha Matrakčija iz 1537. godine. Danas je u Ibrahim‑pašinoj palači, koja se nalazi tačno preko puta Sultan Ahmedove džamije, smješten Muzej turske i islamske umjetnosti.
8. Šehzade džamija, ili u prijevodu Prinčeva džamija, predstavlja prvo veliko djelo arhitekte Mimara Sinana. Izgrađena je 1548. godine i posvećena rano preminulom princu Mehmedu, sinu sultana Sulejmana. Interesantno da je ta džamija podignuta na tačnom geografskom centru nekadašnjeg Istanbula. Ima dvije izuzetno ukrašene munare. U sklopu džamije nalazi se i turbe princa Mehmeda, ali i turbe Bošnjaka i velikog vezira Rustem-paše.
9. Vječno pitanje: Zašto se Sultan Ahmedova džamija još naziva i Plavom džamijom? U turističkim prospektima možete naći da je to zbog oslikanih dekorativnih pločica u plavoj boji. Međutim, kada uđemo u ovu džamiju, ne možemo primijetiti bilo kakve pločice, a pogotovo ne one u plavoj boji, što svakako može zbuniti posjetioce. Ustvari, pločice se nalaze na spratu, tačnije, na mahvilskim galerijama koje okružuju molitveni prostor s tri strane i neprimjetne su dok se stepeništima ne popnete na taj dio džamije. Inače, izničke pločice u Sultan Ahmedovoj džamiji pripadaju kasnom periodu razvoja ove umjetnosti, koja je trajala od 1550. godine do početka 18. stoljeća.
10. Ako bismo neku istanbulsku džamiju mogli proglasiti “plavom”, onda je to zasigurno Rustem-pašina džamija (izgrađena 1563. godine). To je jedina istanbulska džamija čiji su unutarnji zidovi u potpunosti prekriveni izničkim pločicama na kojima dominira plava boja. Ukupno ih ima čak 7.227. Džamija je inače završena poslije smrti velikog vezira Rustem-paše, a sve ugrađene pločice bile su dio njegove privatne umjetničke zbirke.