Ove godine navršava se 140 godina od herojske pobjede Krajišnika nad Karađorđevićem i njegovim ustanicima. Toj velikoj pobjedi regularnih bosanskih trupa i nizu dramatičnih situacija koje se vežu za ovaj događaj u historiografskim krugovima nije se do danas pridavala veća pažnja

Suha Međa

Petar Karađorđević

Kopija skice napada Petra Karađorđevića na Bućevce 28. juna 1876. godine

Današnji ostaci spomenika Petru Karađorđeviću

Izet Nanić

Velimir Stojnić

Piše: Amir SIJAMHODŽIĆ

U odnosu na državne granice koje idu većim riječnim tokovima i planinskim masivima, granice koje prolaze preko nižih orografskih uzvišenja bile su oduvijek izloženije udaru napadača. Prilikom sklapanja mirovnih ugovora i iscrtavanja geografskih karata bile su obično podložne stanovitim korekcijama. Stoga je pravo čudo kako su se stoljećima uspjeli održati pojedini dijelovi bosanskohercegovačke granice, a da uz to nisu pratile veći riječni tok ili teško prohodni planinski masiv. Jedna od takvih dionica jeste i dio granice na sjeverozapadu poznato kao Suha Međa.

Stara bosanska granica

Nakon što su prema odredbama Karlovačkog mira 1699. godine određene sjeverne, zapadne i jugozapadne granice današnje Bosne i Hercegovine (ranije Bosanskog ejaleta), one se nisu bitnije mijenjale kasnijim mirovnim ugovorima u Požarevcu, Beogradu, Svištovu i Berlinu. Dio granice na sjeverozapadu, na potezu od Bosanskog Novog, preko Bosanske Krupe i Bužima, skoro do Velike Kladuše, stoljećima je poznat pod nazivom Suha Međa. Ova je granica posljednje i do danas konačno oblikovanje naspram sjevernog susjeda imala u doba sklapanja Svištovskog mirovnog ugovora 1791. godine, što je svrstava u red najstarijih međudržavnih granica u Evropi. Baš od tog vremena osmanske vlasti započinju plansko naseljavanje pravoslavnih kmetova iz Like i Dalmacije u ovo područje, što će potrajati sve do izbijanja Velike istočne krize. U godinama nakon Drugog svjetskog rata stanovništvo Suhe Međe započinje masovna dobrovoljna preseljavanja u ravničarske krajeve Vojvodine, tako da su se do danas na bosanskom dijelu granice zadržali samo rijetki potomci nekad veoma brojnih pravoslavnih porodica.

Suha Međa dobila je naziv po brojnim brdima, većim i manjim brežuljcima i kosama, gorovitom području čija nadmorska visina ne prelazi 630 metara. U dužini od blizu 40 km zračne linije povezuje dvije granične rijeke, Unu i Glinu. Koliko je poznato, ovaj se toponim u historijskim izvorima prvi put spominje još 1784. godine, kada je izbio spor oko “suhe međe”. Kako to navodi historičar Galib Šljivo, na insistiranje Habzburgovaca za korekcijom granice te ustupanjem čitave teritorije do rijeke Une došlo je do jačih čarkanja između stanovnika Bužima i habsburških graničara, što je bio povod da u Bosnu stigne sultanov izaslanik Ahmed-aga Karađozbegović i smiri strasti u ovom dijelu Bosanske krajine.

Ćorkovača, mjesto logorovanja Petra Karađorđevića

Širi prostor Suhe Međe u posljednja tri stoljeća bio je vrlo često interesantan različitim pretendentima za prodor i upad na bosanski teritorij. Stoga su u više navrata neki od lokaliteta uz samu granicu bili pozornica važnih historijskih dešavanja. Ali, bez obzira na prirodne pogodnosti terena, u više se navrata pokazalo da je taj dio bosanske granice “vraški” uklet za svakog napadača, što se više puta potvrdilo kroz herojske pobjede vrlo odlučnih i dobro organiziranih Krajišnika. Sve poznate bitke koje su se vodile na ovom području, posebno one iz posljednjeg rata (Munja ’93 i Breza ’94), dodatno su potvrdile da je Suha Međa neprobojni bedem na kojem se stoljećima branila Bosna i kalio ratnički mentalitet krajiškog čovjeka.

Jedan od najznačajnijih događaja iz 19. stoljeća, a koji se veže za područje Suhe Međe, bio je ustanak koji je na ovim područjima vodio Petar Karađorđević Mrkonjić. Mimo volje obrenovićevske Srbije, koja je tražila da se povuče iz ustanka, Karađorđević je sve do ljeta 1876. godine boravio na Suhoj Međi – od Bojne, preko Bućevaca i Ćorkovače, sve do Dobrog Sela.

Ove godine navršava se 140 godina od herojske pobjede Krajišnika, u prvom redu Bužimljana, nad Karađorđevićem i njegovim ustanicima. Toj velikoj pobjedi regularnih bosanskih trupa i nizu dramatičnih situacija koje se vežu za ovaj događaj u historiografskim krugovima nije se do danas pridavala veća pažnja. Naprotiv, sve ono što je ostalo zapisano doima se kao jednostrano i nacional-romantičarskim bojama napisano štivo. Nakon austrougarskog razdoblja, u Jugoslaviji se pojavljuju prve službene verzije istine o Karađorđevićevom četovanju po Suhoj Međi. Na tragu velikosrpske hegemonije i umiljavanja beogradskim vlastima lokalni srpski politički predstavnici u bosansko-krupskom srezu 1925. godine podigli su i spomenik kralju Petru, na mjestu gdje je, kakve li ironije, Karađorđević bio poražen. Spomenik je oštećen u Drugom svjetskom ratu, a ruševni ostaci zarasli u gustiš i danas se nalaze na jednoj od kosa Ćorkovačkog platoa.

Nuhan Dizdarević – čovjek koji je zarobio Karađorđevića

Objavljena literatura o navedenom ustanku i četovanju po Suhoj Međi ne tretira one detalje koji nisu išli u prilog velikosrpskoj historiografiji. Tako najpoznatije djelo o navedenom ustanku predstavljaju lični Karađorđevićev dnevnik pod nazivom Dnevni zapisi jednog ustaša o bosanskohercegovačkom ustanku 1875–1876 godine. Kako s druge, bosanske strane nije opisan ovaj ustanak, do danas se jedina bosanska verzija ovog događaja sačuvala u naširoko rasprostranjenim usmenim predajama lokalnog stanovništva. Bez obzira na to što im treba pristupati s velikom dozom opreza, ovi oralni izvori donose niz zanimljivih priča o ustanku i ustanicima te o grupama i pojedincima koji su im se hrabro suprotstavili i, na koncu, do nogu ih porazili.

Usmeno predanje od zaborava čuva spomen na dvojicu aktera navedenog događaja, dvojicu gazija, od kojih je jedan položio svoj život, a drugi preživio ustanak. Habib Sijamhodžić, čiji se mezar s nišanom nalazi pored Stare drvene džamije u Bužimu, po predaji njegova praunuka Hasana (1931–2014), u jednoj od bitaka na Ćorkovačkom platou zadobio je sedam rana koje su ga koštale života. Pored iskazanog junaštva, za njega se vezuje i nesvakidašnji poduhvat odlaska na hadž na vlastitom konju 1869. godine. Snagu i istinitost ove usmene predaje potvrđuje i natpis s nišana, u kojem, između ostalog, piše: “Merhum el gazija hadži Habib Sijamhodžić, 1293. hidžretska/1876. gregorijanska godina.”

Najzanimljiviji detalj iz ovog ustanka jeste predaja o Karađorđevićevom zarobljavanju od strane Nuhana Dizdarevića. Karađorđevićeva četa, duže vrijeme stacionirana na brdu Ćorkovača, u nekoliko navrata imala je jake vojne okršaje s Bužimljanima. Nakon bitke u Dobrom Selu 26. juna 1876. godine, te dva dana kasnije i na Bućevcima, posljednja i najznačajnija dogodila se 7. jula, kada su ustanici do nogu potučeni. Kako veliki broj najstarijih stanovnika u Bužimu, a posebno Nuhanovih potomaka u Čavi, i danas vrlo uvjerljivo kazuju, u ovoj posljednjoj bici, vođenoj “prsa u prsa”, koja je označila i kraj ustanka u bužimskom kraju. Nakon što su Karađorđevićevi najbliži saborci pobjegli ostavivši ga na cjedilu, zarobio ga je Nuhan Dizdarević. Nakon zarobljavanja, saznavši o kome je riječ, dobrodušni Nuhan odlučio mu je pomoći da se spasi. Poslije nekoliko dana skrivanja Karađorđevića, u buretu (“drvenoj kaci”) ga je deportirao na teritorij Austro-Ugarske. Prema pričama mještana, ni Karađorđević nije zaboravio ovu uslugu. Dolaskom na vlast u Srbiji, obilato je nagradio Nuhana, koji je ubrzo postao jedan od najimućnijih trgovaca bužimskog kraja.

Historija se ponovila – neuspjeli pokušaj Ratka Mladića

U svom dnevniku Dnevni zapisi jednog ustaša o bosanskohercegovačkom ustanku 1875–1876 godine, 1. juna 1876. godine Karađorđević je zapisao: “Danas, Turci su nam poručili aber, da ćemo se mi iz Ćorkovače iseliti ili će oni iz Bužima. Bogme, ovo će pre posljednje biti…” Ubrzo se ispostavilo da je srpski plemić imao krivu procjenu. Sličnu poruku ostavio je i Ratko Mladić 1994. godine boraveći na Suhoj Međi, prilikom planiranja i komandiranja srpskim vojnim jedinicama u osmodnevnoj operaciji Breza ’94. Pripremajući se za veliku bitku, s ciljem podjele Bihaćkog okruga na dva dijela, u svom dnevniku zapisao je sljedeće: “Ovdje je sve najbolje što ima srpska vojska. Za sedam dana ući u Bužim, slomiti kičmu 5. korpusu, uništiti 505. brigadu. Ne smije ni pile ostati živo, ni jedna cigla neprevrnuta, a dalje cazinskom gredom spojiti se s našim snagama na Željavi, prepoloviti Bihaćki okrug na dva dijela. Lijevo od Une Fikretu Abdiću dati na upravljanje.” Zahvaljujući neviđenoj hrabrosti boraca Petog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine, ni ovaj se put nisu obistinile prijetnje i poruke iz dnevnika jednog od najvećih krvnika 20. stoljeća. Tako je u rasponu od 118 godina Suha Međa dva puta ostala nepremostiva bosanska brana. Prvi put za Petra Karađorđevića, kasnijeg srbijanskog kralja, drugi put za Ratka Mladića, generala tzv. Vojske Republike Srpske.

Od Velimira Stojnića do Izeta Nanića

Za šire područje Suhe Međe vezuju se dvije velike vojne ličnosti, narodni heroj Velimir Stojnić i general Izet Nanić. Prvi se rodio, a drugi je poginuo na ovom lokalitetu. Velimir Stojnić rodio se 1916. godine u Dobrom Selu, s bosanske strane granice, gdje mu je otac Stevan služio kao narodni učitelj. A Izet Nanić poginuo je 1995. godine u rejonu Vijenca, s hrvatske strane Suhe Međe. I jedan i drugi, kao markantne vojne ličnosti, svojim podvizima i postignućima obilježili su jugoslavensku, odnosno bosanskohercegovačku savremenu historiju.

Posmatrano iz današnjeg ugla, ali i sve izvjesnije budućnosti, širi prostor Suhe Međe ugroženiji je nego ikad prije, uzme li se u obzir planirana izgradnja odlagališta nuklearnog otpada u Trgovskoj gori, sa susjedne, hrvatske strane granice. Dođe li do realizacije tog projekta, protiv čije se konkretizacije još uvijek vode znatne aktivnosti vladinog i nevladinog sektora države Bosne i Hercegovine, ali i pojedinih lokalnih zajednica Republike Hrvatske, posljedice za stanovništvo šireg područja Suhe Međe mogle bi biti pogubnije od bilo kojeg vojnog pohoda iz skorašnjeg ili ranijeg perioda historije.