Nastavi li se s devalvacijom evropske ideje, Zapadni Balkan naći će se u veoma nezgodnoj situaciji s obzirom na to da je EU jedan od rijetkih zajedničkih vanjskopolitičkih prioriteta zapadnobalkanskih zemalja i često predstavlja osnovu projekata regionalne saradnje. U Bosni i Hercegovini to je generator unutrašnjopolitičkog konsenzusa, jer je većina reformi provedenih u posljednjim dvjema decenijama uglavnom urađena u kontekstu evropskih ili NATO integracija

Historija Evrope historija je sukoba i ratova, a najveća su razaranja evropske zemlje doživjele upravo od svojih evropskih susjeda. Stoga se ne smije zaboraviti da ideja ujedinjene Evrope nikada nije bila samo ekonomski projekt, već prije svega sigurnosno‑politički projekt koji ima prvenstveni cilj ostvariti dugoročnu stabilnost na evropskom kontinentu. Ekonomski rast, unapređenje kulturnih veza, slobodan protok kapitala i ideja, samo su efekti koje ta stabilnost proizvodi. Zbog toga, vrijednost ideje evropskog zajedništva vrijedi mnogo više od dijela suvereniteta kojeg se članice odriču u ime članstva u evropskom klubu. Snažna i politički ujedinjena Evropa ne može se izgraditi bez snažnih EU institucija i vizionarskog liderstva, a čini se da današnjoj Evropi nedostaju obje komponente.

Evropska unija nalazi se u dubokoj krizi i u dubokim podjelama. Kriza evropske liberalne demokratije, nejednakost u distribuciji ekonomskih benefita, čime je posebno pogođena srednja društvena klasa, izbjegličke krize, samo su neki od razloga za takvo stanje. Nakon Brexita i pobjede Donalda Trumpa, u evropskim se demokratijama politički centar pomaknuo udesno. Populističke i nacionalne retorike sve više preuzimaju primat u javnom evropskom političkom diskursu. Krajnji desničarski pokreti s neofašističkim ideologijama ne nalaze se više na marginama evropskih društava, već su organizirani u političke stranke čijem rastu svjedočimo iz godine u godinu. Istraživanja javnog mnijenja u Holandiji, ako su pouzdana, sugeriraju da bi na parlamentarnim izborima mogao pobijediti islamofobni ekstremist Geert Wilders, koji zagovara izlazak svoje zemlje iz Evropske unije. Kandidat Zelenih Alexander van der Bellen novoizabrani je predsjednik Austrije. Međutim, velika podrška desničaru Norbertu Hoferu ostavlja austrijsko društvo podijeljeno.

Ipak, s najviše pažnje gleda se u Francusku i Njemačku, čiji savez predstavlja osnovni stup Evropske unije. Bez prominentnog lidera ljevice, francuski birači bit će primorani da biraju između kandidata desnog centra ili krajnje desnice. Prvi put u novijoj historiji ultranacionalistički kandidat imat će priliku pobijediti na izborima. To neće biti problem samo za Francusku već i za samu Uniju, pogotovo pobijedi li opcija čijom kampanjom dominiraju evroskepticizam i ksenofobija.

U Njemačkoj je, također, primjetan rast populističkih stranaka. Pa, iako osvoji svoj četvrti mandat, Merkel bi mogla ostati usamljena, s nekolicinom evropskih državnika, na braniku onoga što nazivamo zajedničkim evropskim vrijednostima. Čak ni Sjedinjene Američke Države, najveći vanevropski saveznik Evropske unije, to više neće biti tokom Trumpovog mandata. To navodi na zaključak da u ovom trenutku jedino Njemačka ima potrebni kapacitet da pokuša vratiti uzdrmano povjerenje u evropsku budućnost i trasirati viziju za budućnost Unije. Očekivati je da ova zemlja posjeduje vlastiti državni imperativ u tom smislu, jer niti jedna članica EU nije u tolikoj mjeri ni na toliko načina profitirala od Unije kao Njemačka. Ako to ne uradi, bio bi to treći put u posljednjih stotinu godina da Njemačka iznevjeri evropsku ideju. Nadati se da do toga neće doći jer je prethodna dva puta Evropa završila u ratovima.

Slabljenje institucija ili formiranje Sjedinjenih Evropskih Država

Uporedo s jačanjem krajnjih desničarskih ideologija u Evropi, primjetan je trend snaženja evroskeptičnih i proruskih političkih opcija u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Rezultati predsjedničkih izbora u Moldaviji i Bugarskoj samo su jedan od primjera. Mađarska, Slovačka i Češka kontinuirano kritiziraju sankcije EU prema Rusiji, podrivajući tako evropski konsenzus. Deceniju nakon pristupanja Uniji, veliki dio društva Istočnog bloka osjeća se “Evropljanima drugog reda”. Oduševljenje filozofijom evropskog jedinstva splasnulo je, a to mjesto u kolektivnom emocionalnom doživljaju Evropske unije zamijenila je razočaranost u vrijednosni sistem Zapada, s obzirom na to da ovim društvima i dalje dominiraju problemi vezani za poštivanje ljudskih prava i prava manjina, korupcije, nepotizma i niske stope ekonomskog rasta.

Lista problema s kojima se suočava Evropska unija ovdje se ne završava. Kada se ovoj istočno-zapadnoj podjeli doda ekonomska podjela na bogati evropski Sjever i siromašni Jug, jasno je zašto privlačna sila Bruxellesa kontinuirano slabi. Ako se trend ne promijeni, Uniji predstoje sumorni dani. To je, između ostalog, jedan od razloga zašto kancelarka Merkel u svojim istupima sve češće zagovara potrebu stvaranja fiskalne unije koja bi regulirala odnose na zajedničkom tržištu tako što bi pojedinim članicama bilo zabranjeno uzimati dug na svoju ruku.

Kriza u kojoj se današnja Unija nalazi, bez obzira na to kojim putem krenula, rezultirat će drugačijom EU od one kakvom je danas poznajemo. Evroentuzijazisti i evroskeptici jednako su glasni u svojim zahtjevima za promjenama koje upućuju Evropskoj komisiji, a od mnoštva potencijalnih scenarija dva su najvjerovatnija: (1) dalje jačanje EU institucija nauštrb nacionalnih suvereniteta, ili (2) slabljenje EU institucija i povrat dijela predatih nacionalnih nadležnosti zemalja članica.

U prvom bi slučaju reforme vodile formiranju nadnacionalne unije čije bi ingerencije bile negdje na pola puta današnje EU i Sjedinjenih Američkih Država. Ova inicijativa traži od zemalja članica da odustanu od značajnog dijela svog nacionalnog suvereniteta, koji bi potpao pod ingerencije evropskih institucija. Ideja evolucije EU u neku vrstu “Sjedinjenih Evropskih Država” postoji odavno, međutim, smatralo se da će proći mnogo vremena prije nego što se građanima EU postavi ova mogućnost izbora. Otpor ovakvoj ideji u pojedinim zemljama članicama znatan je, prije svega zbog činjenice da bi se snažnom političko-fiskalnom unijom upravljalo iz jednog centra – Bruxellesa, mada je jasno da bi Berlin, sa svojim ekonomskim modelom upravljanja i utjecajem, vodio glavnu riječ. Njemačka bi bila lokomotiva nove ujedinjene i snažne Evrope, čime bi ostvarila svoj višedecenijski san. Međutim, i sama Njemačka morala bi se odreći značajnog dijela vlastitog suvereniteta, ali je to cijena koja se mora platiti za formiranje snažne unije s jednim predsjednikom, parlamentom i jednom vladom.

U slučaju drugog scenarija, Evropska unija bila bi svedena na labavu ekonomsku uniju sa slobodom kretanja i zajedničkim tržištem, gdje bi članice u potpunosti zadržale vlastiti suverenitet u svim važnim pitanjima. Ako se današnja EU nastavi voditi birokratskim pristupom bez vizije o daljnjem jačanju kohezivnih veza među zemljama članicama, kritičari evrozone, pa čak i zagovarači na povratak modela nacionalnih država, mogli bi nastaviti dobijati na značaju.

Zašto je sudbina EU tako važna za zemlje Zapadnog Balkana

Sudbina Evropske unije državama aspirantima nije ništa manje važna nego zemljama članicama. Nastavi li se s devalvacijom evropske ideje, Zapadni Balkan naći će se u veoma nezgodnoj situaciji s obzirom na to da je EU jedan od rijetkih zajedničkih vanjskopolitičkih prioriteta zapadnobalkanskih zemalja i često predstavlja osnovu projekata regionalne saradnje. U Bosni i Hercegovini to je generator unutrašnjopolitičkog konsenzusa, jer je većina reformi provedenih u posljednje dvije decenije uglavnom urađena u kontekstu evropskih ili NATO integracija. Ne krene li Evropa u smjeru jačanja transnacionalne unije, proces daljnjeg slabljena današnje EU neizbježan je, čak i u slučaju da EU nastavi postojati još decenijama. Balkanske zemlje, opterećene historijom ratova, neriješenim pitanjima granica i međusobnih odnosa, gotovo bi sigurno redefinirale svoje vanjskopolitičke ciljeve pod utjecajem neevropskih regionalnih sila, prije svega Rusije, a zatim Turske. Budući da ne bi bilo evropskog konsenzusa, velike bi evropske zemlje projicirale vlastite nacionalne interese na području Zapadnog Balkana, što je, prema dosadašnjoj historiji regije, recept za katastrofu.

Za nas u Bosni i Hercegovini otvara se pitanje šta će nas u tom slučaju držati na putu reformi? Teško je zamisliti unutrašnjopolitički konsenzus koji bi identificirao zajedničke prioritete i usmjerio konstitutivne bosanskohercegovačke političke narode ka zajedničkom cilju. U narednom periodu građani Bosne i Hercegovine dobit će djelomičan uvid kako bi to otprilike izgledalo, jer bez obzira na to kojim putem EU odluči krenuti, sigurno je da apetit za proširenjem neće postojati dok se prilike unutar same Unije znatno ne poprave. Čak i ako se stvari počnu odvijati u smjeru poboljšanja, taj proces neće biti brz i Evropskoj uniji trebat će vjerovatno godine da se konsolidira. U tom kontekstu, gotovo je irelevantno da li ćemo ovaj dugi period čekanja provesti u sadašnjem statusu ili u statusu zemlje kandidata za članstvo. To znači da će se i zemlje Zapadnog Balkana uskoro naći pred sličnim pitanjem kao i sama Evropska unija – jačanje regionalne saradnje ili ponovna balkanizacija?