Od muslimanskih zajednica očekuje se da dokažu svoje evropejstvo tako što će potpuno zanemariti islamski diskurs o pitanjima koja nisu kompatibilna sa sekularizmom. Svi glasovi otpora, makar oni bili i akademski, nude diskursu o pravima “queer” osoba jezik za kritiku islama

Piro Rexhepi

Preko duge u Evropu

Piše: Hamza RIDŽAL

Politika identiteta Evropske unije u Istočnoj Evropi provodi se na raskršću svjetovnog i religijskog, modernog i tradicionalnog, patrijarhata i rodne ravnopravnosti. U proteklim decenijama jedan dio evropske i američke “queer” i feminističke teorije fokusirao se na ispitivanje načina na koji se “queer” zajednice normaliziraju i uključuju u hegemonističke neoliberalne formacije putem insistiranja na pitanju seksualnosti i zanemarivanja drugih identitarnih dimenzija kakve su klasa, rasa i religija. Jedan od najboljih primjera te kritike rad je Jasbire K. Puare, koji pokazuje da seksualna prava saučestvuju u američkoj hegemoniji putem homonacionalizma kao “taktike odvajanja američkih nacionalnih gej i kvir osoba od rasno i seksualno drugačijih”. Drugi je primjer tekst u kojem Michael Schulman opisuje namjernu strategiju kojom Izrael prikriva stalno kršenje prava Palestinaca tako što se zalaže za emancipaciju LGBT osoba, kao i rad Joane Wallach Scott, koja u Fantaziji feminističke historije kritizira shvatanja da je samo sekularizam kompatibilan sa seksualnim pravima.

Posebno važan segment rasprave o implikacijama diskursa o pravima “queer” osoba u bosanskohercegovačkom političkom i društvenom kontekstu jeste uloga tog diskursa u politici proširenja Evropske unije i načinu na koji muslimani postaju meta islamofobije uz pomoć diskursa o pravima “queer” osoba, što je također tema od izuzetne važnosti, posebno na prostoru Jugoistočne Evrope.

Sjajan naučni rad na tu temu pod nazivom Od orijentalizma do homonacionalizma napisao je Piro Rexhepi. Rad je publiciran u zborniku Preko duge u Evropu 2016. godine u izdanju Centra za kvir studije u Beogradu. Cilj Rexhepijevog rada nije dovođenje u pitanje prava “queer” pojedinaca i zajednica da se identificiraju s politikom prava gej osoba čiji je pokrovitelj EU, nego da ispita kako dolazi do toga da neki od tih projekata saučestvuju u raznim oblicima islamofobije i kako stav da su prava “queer” osoba kompatibilna isključivo s evropskim vrijednostima može zamagliti alternativne seksualnosti, subjektivitete i strategije življenja u različitosti.

Rexhepi prije svega govori o načinu na koji su kosovski “queer” narativi uključeni u paradigmu “povratka Evropi” i na koji EU odvaja “queer” zajednice od drugih marginaliziranih grupa, naročito muslimana kao “arhetipskog” evropskog Drugog. Stoga njegovi nalazi mogu biti korisni i za Bošnjake, koji su, istina, pozicionirani u drugačijem političkom kontekstu, ali koji zbog islamskog naslijeđa također imaju etiketu arhetipskog Drugog. Rexhepi ispituje kako organizacija “Kosovo 2.0” koristi orijentalističke i homonacionalističke strategije da bi lociranjem “queer” subjekata u evropski diskurs o proširenju i njihovim odvajanjem od onih koji se smatraju neevropljanima odmjerila koliko Kosovo pripada Evropi ili je izvan nje. Autor pokazuje da diskurs prava “queer” osoba postaje disciplinska mjera pomoću koje se provodi nadzor nad muslimanskim zajednicama u procesu stvaranja homogeniziranih muslimana na Kosovu. Napokon, Rexhepi tvrdi da je dominantni politički diskurs o evropskoj integraciji na Kosovu predstavljen kao jedini način spašavanja društva od religioznih i siromašnih drugih i njegovog punog povratka u evropsko društvo te oslobađanja od neevropske prošlosti, kako komunističke, tako i osmanske.

“QUEER” OSOBE KAO SIMBOL NOVE EVROPE

Politika proširenja Evropske unije posebno se fokusira na seksualna prava, zanemarujući pritom prava drugih marginaliziranih grupa. Sociolog Roberto Kulpa naziva taj proces “pedagogijom uslovljavanja”. Riječ je o “hegemonističkom didaktičkom odnosu u kojem zemlje Centralne i Istočne Evrope (CIE) postaju predmet zapadne / evropske pedagogije i konstruišu se kao trajno postkomunističke, u tranziciji”, kao zemlje koje nisu dovoljno liberalne i koje su homofobične. U posljednjih desetak godina, piše Rexhepi, pošto je EU počela da priznaje i uvodi izvjesne homoseksualne životne stilove i identitete u kategoriju građanskih prava, “queer” zajednice nastoje da se uz njenu pomoć izdvoje kao seksualizirani ranjivi “drugi”, žrtve kojima je potrebna zaštita EU da bi stekle mogućnost političkog djelovanja i punopravni građanski status.

“Takvo predstavljanje svrstava kvir zajednice u one kojima je potrebno paternalističko vođstvo prije nego što steknu moć punog političkog djelovanja, a u međuvremenu dopušta da se EU pozicionira kao prostor progresa i modernosti, čemu treba svi da teže, a naročito populacije koje su identifikovane kao potencijalni članovi EU. (…) Uspješna ‘tranzicija’ iz postsocijalističkih i postkonfliktnih društava, uz dodatnu težnju za priključivanjem EU i asimilacijom u nju, teleologija je putem koje EU, u saradnji s lokalnim političkim elitama, strukturira novu politiku pripadanja. Otuda, diskurs o pravima kvir osoba postaje jedan od glavnih prostora u kom se ispoljavaju strepnje vezane za evropeizaciju”, piše Rexhepi.

On ističe da se pritom previđa činjenica da muslimani na periferiji Evrope postaju mete islamofobije uz pomoć diskursa o pravima “queer” osoba kao dijela politike proširenja EU. Dok EU instrumentalizira prava “queer” osoba u svrhu svog proširenja, ona (ne)namjerno zanemaruje razlike u efektima koje taj diskurs ima u istočnoevropskim zemljama s većinskim ili znatnim muslimanskim stanovništvom, gdje se on nerijetko koristi za raspirivanje islamofobije. Rexhepi odlično primjećuje da je veliki problem to što naučne studije o ulozi koju islamofobija igra u domenu rodnih i seksualnih prava na Bliskom istoku, u Africi i Aziji, zanemaruju iskustva muslimanskih zajednica u Istočnoj Evropi. Takvo zanemarivanje može djelimično biti posljedica dominantne prostorne i vremenske konfiguracije muslimana budući da Istočna Evropa ne pripada niti kolonijalnoj historiji, niti bliskoistočnoj geografiji.

U nastojanju da proširi te analize i skrene pažnju na ova pitanja, Rexhepi ispituje kakvu ulogu ima islamofobija u diskursima o pravima “queer” osoba na Kosovu u okviru procesa proširenja EU. “Slučaj Kosova, gde je stalno prisustvo nadzorne misije EU (Euleksa), koja ima izvršne moći, kombinovano s nesigurnim suverenitetom, pruža očigledan primjer evropskog homonacionalizma. Iako su na Kosovu gej brakovi priznati i u Ustav unijete odredbe protiv diskriminacije zasnovane na seksualnoj orijentaciji, kosovsko društvo i dalje važi za jedno od najhomofobičnijih u Evropi”, ističe Rexhepi.

On tvrdi da orijentalističko predstavljanje Balkana kao prostora “ambivalentne posebnosti”, o čemu je znalački pisala Maria Todorova, prostora koji nije ni Istok ni Zapad, depolitizira “queer” identitete na Kosovu i konstruira ih u ranjive žrtve “tranzicije” čije je oslobođenje moguće samo prelaskom u Evropu ili dolaskom Evrope na Kosovo. Identična je situacija i u Bosni i Hercegovini. U oba su slučaja “queer” zajednice predstavljene kao autsajderi u odnosu na vlastiti geografski prostor i kao žrtve podjarmljene sredinom u kojoj žive. Već sámo takvo predstavljanje, smatra Rexhepi, svrstava ih u one koji su već moderni i evropski orijentirani, za razliku od drugih zajednica koje su opisane kao tradicionalne, nazadne i religiozne. “Otuda su kvir osobe na Kosovu postale simbol jedne Evrope koja je pod opsadom i mora biti oslobođena. Pokušaj spašavanja kvir osoba na Kosovu predstavlja autoreferencijalni zadatak spašavanja Evrope od sopstvene homofobične prošlosti i istovremenog očuvanja binarne suprotnosti između tradicije i progresa, što omogućava EU da se u procesu proširenja postavi kao nosilac modernosti”, zaključuje Rexhepi.

Međutim, ključno pitanje koje se nameće, čak i ako prihvatimo evropeizaciju kao neupitnu vrijednost, jeste zbog čega bi “queer” subjekti bili prilagodljiviji procesu evropeizacije nego muslimani? To je pitanje posebno izraženo u kontekstu Zapadne Evrope, koja je sve do druge polovine 20. stoljeća njegovala prihvatljiviju politiku identiteta prema muslimanima, nego prema “queer” osobama. Homoseksualizam se u Evropi i Americi prvo kažnjavao smrću, da bi tokom 19. stoljeća postao dijelom medicinskog diskursa i nazivan bolešću. S druge strane, muslimani niti su smatrani bolesnim, niti su tada kažnjavani smrću zbog pripadnosti islamu.

EVROPEJSTVO TREBA “DOKAZATI”

Civilizacijski diskurs Evropske unije djeluje selektivno, jer uključuje grupe za koje se misli da su kompatibilne s “evropskim” vrijednostima, a isključuje one za koje se smatra da su “neevropske” ili “antievropske”, konstruirajući ih kao “druge”. Rezultat toga jeste da se zemlje mogu priključiti EU tek kad se neutraliziraju antagonistički akteri, što, piše Rexhepi, naročito važi za zemlje s većinskim muslimanskim stanovništvom. Te mjere, bilo da je riječ o eksplicitnim ili implicitnim direktivama raznih kancelarija EU, preduzimaju se preventivno i trebaju poslužiti kao protuteža potencijalnom “bezbjednosnom riziku” u slučaju da neka zemlja s većinskim muslimanskim stanovništvom uđe u EU. Međutim, čak i kad te mjere budu poduzete, primjer Turske potvrđuje da zemlja ne mora biti primljena u Evropsku uniju. Razlog tome treba tražiti u njenom islamskom naslijeđu. “Islamska praksa se posmatra kao prepreka razvoju modernog evropskog građanstva, naročito na Kosovu, gdje se homofobični vjerski izlivi često izjednačavaju s potencijalnim prijetnjama nacionalnoj bezbednosti i evropeizaciji, što je posljedica činjenice da se u debatama vjerske zajednice konstruišu u tradicionalne i nazadne elemente koji ugrožavaju sekularnu i evropsku budućnost Kosova”, piše Rexhepi, a ova se rečenica može u potpunosti primijeniti i na Bosnu i Hercegovinu.

Druga strana ovog problema jesu programi lokalnih elita skrojeni u skladu sa zahtjevima koje EU postavlja multietničkim i multikulturalnim zemljama, a zasnovani su na obrascu “povratka u Evropu” i “ponovnog ujedinjenja s Evropom”. Taj diskurs implicira da historija Bosne i Hercegovine nije bila dio evropske historije. Drukčije rečeno, Bosna i Hercegovina je bila pod “neevropskom” vlašću (ni Osmansko carstvo ni socijalizam nisu kompatibilni s evropskim vrijednostima), pa se stoga takvo historijsko iskustvo posmatra kao teret kojeg se treba riješiti prije “ponovnog ujedinjenja s Evropom”. Dokazivanje evropejstva predstavlja i disciplinsku mjeru koja dopušta EU da se miješa u unutrašnje stvari jedne države koja ima socijalističko ili islamsko naslijeđe (a Bosna i Hercegovina s Kosovom ima i jedno i drugo) kako bi pomogla da ono postigne “evropske standarde”. Stoga političke elite, kao glavni razlog i podsticaj za zakonske promjene, navode propise EU i obavezu da se zakoni usklade s njima. Međutim, to nerijetko ima negativne posljedice i najčešće proizvodi kontraefekt. Kako primjećuje Rexhepi, na taj način umjereni liberalni diskursi direktno doprinose jačanju otpora seksualnim pravima jer se na njih gleda kao na još jedno nametanje spolja. Tako se evropski liberalni poredak reproducira zajedno sa svojim kontradikcijama, pa se lokalna poprišta proširenja EU na Balkanu često svode na “depolitizirane” prostore i vode se preko “nevladinih organizacija”.

Međutim, nešto što u javnom prostoru nazivamo nevladinim organizacijama na postoji, ni pravno ni načinom djelovanja. Bosanskohercegovački zakoni dopuštaju dvije vrste udruživanja mimo državnih institucija: preko udruženja građana ili kroz fondacije. Nemoguće je određenu organizaciju registrirati kao nevladinu organizaciju. S druge strane, ono što nazivamo nevladinim organizacijama ne djeluje pri Vladi Bosne i Hercegovine, ali zato djeluje pri vladama i ambasadama evropskih zemalja. Ako ne djeluju kao eksponenti određenih vlada, takve se organizacije finansiraju iz zapadnoevropskih centara moći. Naprimjer, Sarajevski otvoreni centar dobija institucionalnu podršku Švedske međunarodne razvojne agencije (SIDA), koja je vladina organizacija, a projektnu podršku dobija i od Ambasade Kraljevine Holandije i Ambasade Njemačke. Upravo zbog toga, Sarajevski otvoreni centar jedno je od lokalnih poprišta politike proširenja Evropske unije koje se može smatrati nevladinom organizacijom samo uvjetno, kad govorimo o odnosu te organizacije i države Bosne i Hercegovine.

NEGIRANJE VLASTITOG NASLIJEĐA

Položaj između dviju krajnosti u kojem se nalaze muslimani na Balkanu, a koji Todorova naziva “ambivalentnom posebnošću”, zahtijeva njihovu punu sekularizaciju, a od sekularizma stvara univerzalni fenomen, potpuno odvojen od njegovih kršćanskih i evropskih korijena. Odbrana sekularizma onda se izjednačava i s odbranom “queer” subjekata. Stoga se od muslimanskih zajednica očekuje da dokažu svoje evropejstvo tako što će potpuno zanemariti islamski diskurs o pitanjima koja nisu kompatibilna sa sekularizmom. Svi glasovi otpora, makar oni bili i akademski, nude diskursu o pravima “queer” osoba jezik za kritiku islama. On se može posmatrati i kao eksponent orijentalističkog diskursa, čime muslimanske građane projektira kao prepoznatljive i stvara od njih predmet kritike. Odanost sekularnim principima pritom je moguća isključivo negiranjem vlastitog religijskog, duhovnog i tradicijskog naslijeđa, što je pozicija koju je moguće riješiti isključivo ignoriranjem. Svaki pokušaj da se pomire dva suprotstavljena diskursa vodi u autogetoizam s jedne, ili u označavanje muslimana kao nazadnih, retrogradnih i nekompatibilnih s evropskim vrijednostima. U oba slučaja, diskurs o pravima “queer” osoba na muslimansku zajednicu djeluje kao batina orijentalizma koja raspiruje već sveprisutnu islamofobiju.

U posljednjim danima imali smo priliku čitati saopćenja određenih organizacija s islamskim predznakom koja pozivaju na nenasilje prema “queer” osobama i pripadnicima LGBT zajednice, što je veoma jasno artikuliranje islamskog stava prema kojem fizičko lice nema pravo provoditi bilo kakve akcije za koje je zadužen državni aparat. Međutim, u tim smo saopćenjima, vjerovatno u najboljoj namjeri, mogli vidjeti maločas opisani fenomen. U nastojanju da pomire nepomirljivo, pojedini su muslimani i organizacije s islamskim predznakom zapali u zamku autoorijentalizma. Ne samo da nisu uspjeli pronaći balans između vjerskog morala i sekularnog društva i ponuditi odgovor na najavljenu “Paradu ponosa” već su je i opravdali islamskim argumentima. U jednom slučaju čak grubo krivotvoreći fetvu Vijeća muftija Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini.