Nestao je šeher Aladža-Hisar sa svojih 10 džamija, 3 mekteba, jednom medresom, karavan sarajem, dvije zavije (tekije), jednim hamamom i četiri hana. Nestalo je 17 mahala, od kojih su 14 bile muslimanske. Nestale su mnoge prelijepe begovske kuće, biseri orijentalne arhitekture, na čiju ljepotu i veličinu danas podsjeća očuvana kuća begova Frenčevića, u kojoj je kasnije stanovala moćna srpska porodica Simić, a koja je danas muzejski prostor

Piše: Esad RAHIĆ

Kada se pišu historijski radovi i studije, obično se krene od početka, od najdalje prošlosti. Ja ću historijsko kazivanje o Kruševcu ili Aladža-Hisaru (Šarenom gradu) početi od sadašnjosti, u kojoj su jedva prepoznatljivi tragovi višestoljetne prošlosti ovog grada.

Kad danas prošetamo Kruševcem, vidjet ćemo srpski grad u kojem je sa surovom pedantnošću i sistematičnošću izvršeno ruiniranje i uklanjanje svega onog što je obilježilo četiri i po stoljeća njegove historije pod osmanskom vlašću. Kreatori njegove srpske budućnosti vrlo su marljivo i istrajno odradili svoju namjeru: da izbrišu skoro sve tragove njegove muslimanske prošlosti, da potpuno nestane orijentalno-islamski Aladža-Hisar, a ostane isključivo srpski Kruševac.

Osmanska vlast i muslimanski žitelji ovog grada nisu razmišljali tako. Oni su čuvali srpski Kruševac i ponovo iz praha i pepela podizali ovaj grad i njegovu tvrđavu. U centru grada i danas, kao i prije šest i po stoljeća, stoji pridvorska Crkva kneza Lazara, posvećena svetom Stefanu, koja je u narodu poznatija kao Lazarica.

U Aladža-Hisaru, u kojem je već krajem 16. stoljeća više od 85 posto stanovništva bilo muslimansko, nikad nikom od muslimana nije padalo napamet da sruše Lazaricu ili da je pretvore u džamiju, iako je ona više stoljeća bila u vjerskom pogledu neaktivna i bez svećenstva.

Nestao je šeher Aladža-Hisar sa svojih 10 džamija, 3 mekteba, jednom medresom, karavan‑sarajem, dvije zavije (tekije), jednim hamamom i četiri hana. Nestalo je 17 mahala, od kojih su 14 bile muslimanske. Nestale su mnoge prelijepe begovske kuće, biseri orijentalne arhitekture, na čiju ljepotu i veličinu danas podsjeća očuvana kuća begova Frenčevića, u kojoj je kasnije stanovala moćna srpska porodica Simić, a koja je danas muzejski prostor i Begova kuća (ranija carinarnica). Nestao je Aladža-Hisar, koji je preko tri stoljeća bio središte Kruševačkog sandžaka i Kruševačkog kadiluka.

U današnjem je Kruševcu kao uspomena na Aladža-Hisar ostalo samo pet česama iz osmanskog perioda vladavine, ostaci hamama nedaleko od Velike česme koji su iznenada pronađeni i konzervirani kao historijski spomenik i menzulhana (stara poštanska stanica, gdje su se namjernici mogli odmoriti i zamijeniti konje, s kraja 18. stoljeća, najstariji sačuvani objekt u gradu) koja je rekonstruirana, ali premještena na drugu lokaciju. Česme, koje se prostiru na dionici dugoj 2 km, od Autobuske stanice do Lazaričkog mosta, ostale su zahvaljujući činjenici da su zadovoljavale potrebe za vodom novih stanovnika ovog grada, mada je danas većina zapuštena i neupotrebljiva, a neke pretvorene u deponije. Ostatke od hamama krila je dva stoljeća zemlja i 1973. godine, kada joj se učinilo da je sigurniji vakat, otkrila svoju dva stoljeća čuvanu tajnu.

Hamam je djelimično saniran i restauriran. Direkcija za izgradnju dala je prijedlog rekonstrukcije objekta. Posljednji put tu su izvođeni radovi 1989. godine, kada je hamam pokriven u cilju zaštite od padavina i kada je postavljeno šest kupola od pleksiglasa (klirita), koje nažalost nisu dugo trajale.

Od svih česama najočuvanija i najbogatija vodom jeste Velika česma smještena ispod tvrđave. Sve do Drugog svjetskog rata s vodom se s česama snabdijevao veći dio Kruševca. Sakahije su u drvenim buradima na dvokolicama (sakama) razvozile vodu po gradu i prodavale je građanima. Danas vodu s Velike česme, koju su Kruševljani naknadno nazvali česma kneza Lazara, koriste Kruševljani za pranje tepiha i automobila, naročito u ljetnim mjesecima. Na ovoj česmi očuvan je tarih čije prisustvo očito govori da su je muslimani podigli. Pošto su do nje nađeni ostaci hamama za koji se zna da ga je podigao sultan Murat II, za pretpostaviti je da je tu negdje u blizini bila i carska džamija ovog sultana i da je ova česma služila i za uzimanje abdesta vjernika. Što se tiče higijene oko hamama i česama, za to je zaduženo JKP “Kruševac”, a za brigu o njima kao historijskim spomenicima zadužen je Narodni muzej u Kruševcu, kojem nisu dodijeljena nikakva sredstva za njihovo održavanje.

Nažalost, i hamam i česme izloženi su vandalskom ponašanju neodgovornih pojedinaca. Često su puta i hamam i česme pretrpane fekalijama i smećem. Putnici koji čekaju autobus koriste hamam za malu i veliku nuždu. Tu se ponekad okupljaju pijanci i bacaju flaše na krov ili ih razbijaju o kupole od pleksiglasa kojima nanose oštećenja. Oštećeno je i nedovršeno prilazno stepenište. Istine radi, valja reći da je većina stanovnika Kruševca protiv ovakvog odnosa prema historijskim spomenicima.

Naročito je bila dospjela u jadno stanje Mala česma, koju su Kruševljani kasnije nazivali Uroševa česma u Jug Bogdanovoj ulici, koja je stotinjak metara udaljena od Velike česme. Nju je bila pokrila žabokrečina i mulj dubok metar i po. Zahvaljujući inicijativi stranice Samoodbrana na Facebooku, firma “Vlasinac IGDA” o svom je trošku preuzela saniranje ove česme i ona je ponovo u svom sjaju ugledala svjetlo dana. Također, Samoodbrana je kampanjom natjerala općinske čelnike da bar sklone smeće od hamama i zakrpe pleksiglase i da se hamam s česmama stavi u funkciju turističke ponude grada. Dok je ovakvih ljudi, i ovakvi spomenici imaju šansu preživjeti i opstati.

Sve su česme sličnog oblika i njihov današnji izgled potječe iz vremena osmanske vladavine i sve su na prostoru Stare čaršije, ali su se razlikovale po veličini i količini vode.

Kvalitet vode kontrolira se jedino na Zulinoj česmi kod Autobuske stanice četiri puta godišnje. Inače, Zulinu česmu podigao je imućni musliman Zula, koji je za života vodio brigu o njoj.

Česma Dobra voda jeste hajrat bogatog Kruševljanina Čelebija Alija Agića, u čijem su posjedu bili i predjeli Bagdala i Grštak, a koji je i nakon odseljenja iz Kruševca slao novac za njenu popravku i održavanje. Preko puta od nje nalazila se Krnja džamija, pa su vjernici na njoj uzimali abdest. Do njih je bilo i staro kruševačko pazarište (pijaca).

Lazarička česma nosi naziv po Lazarici, naselju koje je nekad bilo selo, a danas dio Kruševca.

Na ostalima se voda ne upotrebljava više za piće, a neke su, poput Dobre vode, presušile.

Osim toga, na ovaj vakat podsjećaju i toponimi, kao što je naziv kruševačkog naselja Begovo Brdo. Tokom 2013. godine rekonstruirano je pet pomenutih česama.

Kruševac je kao svoju prijestonicu vjerovatno na mjestu neke starije utvrde ili naselja podigao knez Lazar Hrebeljanović u periodu nakon Maričke bitke. Prema predanju, Kruševac je dobio ime po krušcu, riječnom kamenu oblog oblika od kojeg je grad najvećim dijelom sazidan. Postoje još dva predanja: da je u starini ovaj kraj bio poznat po uzgajanju krušaka, po kojima je dobio ime, ili da je tako nazvan zbog kruškastog oblika temelja kruševačke tvrđave.

Najraniji zabilježeni napad na Kruševac osmanske vojske dogodio se 1413. godine, kada je princ Musa zapalio podgrađe i bombardirao kruševačko utvrđenje.

Prvi put Kruševac dolazi pod vlast Osmanlija 1427. godine. Oni vladaju gradom do 1444. godine.

Osmanlije gradu daju novo ime – Aladža-Hisar (Šareni grad) – po redovima crnog i bijelog kamena, od kojeg je ovo utvrđenje sazidano.

Historičari su podijeljeni u mišljenju da li je Kruševac uopće 1444. godine vraćen pod vlast Srpske Despotovine jer je i u narednim osmanskim popisima zastupljen i kruševački kraj, ali ono što je pouzdano, Kruševac je definitivno od 1455. godine pa sve do 1833. godine, s manjim i neznatnim prekidima, bio dio Osmanskog carstva.

Zbog izgubljenih popisa Kruševačkog sandžaka, nepostojanja sačuvanih opisa grada putopisaca, koji su se kretali Carigradskim drumom, koji je tridesetak kilometara udaljen od Kruševca, mi danas ne možemo ništa podrobnije reći o izgledu Kruševca, broju stanovnika i njegovoj vjerskoj strukturi tokom sedam decenija osmanske prisutnosti u ovom kraju u 15. stoljeću. Već u 16. stoljeću imamo 6 sačuvanih popisa Kruševačkog sandžaka u periodu od 1516. do 1584. godine, a četiri od njih sadrže popise vakufa, što nam pruža mogućnost sagledavanja urbane strukture orijentalno-islamske kasabe Kruševac, koji će od sredine 17. stoljeća doseći rang šehera.

U formiranju urbanog lika Kruševca i njegove vjerske, obrazovne, komunalne i privredne infrastrukture odigrala je presudnu ulogu institucija vakufa. I ovdje su se kao prvi osnivači vakufskih objekata pojavili sultani i krajiški zapovjednici, na šta su se kasnije nadovezali imućniji građani, među kojima je bio i značajan broj žena. Vakufske fondacije omogućavale su ne samo izgradnju objekata već i njihovo održavanje.

Sačuvani defteri (popisi) nam pokazuju da je Aladža-Hisar (Kruševac) u 16. stoljeću bio kasaba s muslimanskom većinom koja se povećavala u svakom narednom popisu. Samo u vremenu od 14 godina, odnosno između popisa iz 1516. i 1530. godine, postotak kršćana se s 40,9 posto smanjio na 22,6 posto, dok se u popisu iz 1584. godine sveo na 14,3 posto. Drugim riječima, Kruševac je već od 16. stoljeća bio orijentalno-islamska kasaba s izrazitom muslimanskom većinom.

Već u prvom periodu osmanske vladavine (1427–1444) kao prvi i najveći vakif Kruševca pojavljuje se sultan Murat II (1421–1444, 1446–1451). On je osnovao carsku džamiju i hamam, koji su vjerovatno tokom narednih osmansko-ugarskih ratova oštećeni i kasnije obnovljeni od Muratovog nasljednika sultana Mehmeda II Osvajača. Ova džamija bit će centar duhovnog i kulturno-prosvjetnog života Kruševca tokom osmanske vladavine, kao i škola Kur'ana, u kojoj su obučavani i budući hafizi.

Zanimljivo je da se oko carske džamije nije formirala posebna mahala, što je bio običaj u drugim gradovima, zbog toga što se nalazila u samoj čaršiji ili njenoj neposrednoj blizini.

Ali oko sultanovog hamama, koji je bio blizu džamije, formirana je muslimanska mahala koja je po njemu nosila ime. U haremu džamije sigurno je imala česmu za uzimanje abdesta (Velika česma), što sve ukazuje da je sigurno već u ovom periodu izgrađen i prvi vodovod. Prihodi hamama korišteni su za potrebe džamije. Kasnije je više muslimana i muslimanki iz Kruševca uvakufilo značajne sume novca, objekte ili zemljište za potrebe ovog vakufa.

Nakon što se definitivno učvrstila osmanska vlast u Kruševcu od 1455. godine, ova kasaba postaje središte administrativne i sudske vlasti, ali sve do osvajanja Beograda 1521. godine Kruševac je tretiran prije svega kao vojno uporište u kome izgradnja civilnih objekata još nije uzela velikog maha.

Pošto je postao centar sandžaka, vjerovatno je postojao saraj sandžak-bega, a što se tiče gradske sudnice i pratećih objekata, zna se da ih je neposredno nakon osvajanja izgradio i uvakufio izvjesni Šaban-beg i da se oko njih formirala mahala suda.

U ranom periodu osmanske vlasti nastala su još dva značajna objekta u Kruševcu, i to zavija (tekija) i mesdžid, koje su podigla dva sandžak-bega.

Zaviju je osnovao poznati krajiški beg i akindžijski zapovjednik Ali-beg Mihaloglu. Kao akindžija, bio je poklonik derviškog reda bektašija, a s obzirom na to da su se i njegovi potomci vezivali za ovaj tarikat, najvjerovatnije da je ova zavija pripadala bektašijskom redu. U ovom su periodu zavije imale veoma značajnu ulogu u širenju islama. Podizane su na prometnim mjestima na putu, u obliku konačišta ili musafirhana. Starale su se o sigurnosti putnika i imale ponekad u svom sastavu i imarete (besplatne kuhinje).

Prvi kruševački mesdžid podigao je Firuz-aga, po kome je nazvana i jedna gradska mahala. Vjerovatno je u pitanju nekadašnji zapovjednik Kruševca Firuz-beg, koji je 1456. godine prilikom turskog pohoda na Beograd učestvovao u borbama zajedno s Ali-begom Mihalogluom. Mesdžidi su male mahalske bogomolje u kojima se nisu obavljale molitve petkom i bajramima, već su bili namijenjeni svakodnevnim potrebama lokalnog stanovništva. Uz posebno odobrenje sultana, oni su s vremenom mogli postati džamije.

U prvim decenijama 16. stoljeća nastaje još jedan značajan vakuf, čiji je vakif bio izvjesni hadži Mehmed. On je u mahali koja je kasnije nazvana po njemu najprije izgradio mesdžid, zatim 10 dućana i karavan-saraj. Nešto kasnije, svom je vakufu pridodao i mekteb. U prvoj polovini tridesetih godine 16. stoljeća podignuta su još tri mesdžida i zavija. Izgradnjom ovih objekata skoro je u potpunosti formirana urbana struktura Kruševca (Aladža-Hisara).

Mesdžid Mustafe, sina Kulaka, vjerovatno se nalazio u Abasovoj mahali. Kao značajni vakifi ovog mesdžida kasnije se javljaju i tri kruševačke hanume: Fatima, Šahbola i Ajša. Mesdžid je izgradio i ćehaja Mahmud, državni službenik koji je vodio upravne i finansijske poslove u Kruševcu i po kome je dobila naziv jedna gradska mahala. Treći mesdžid osnovao je Emir Mahmud. On je također izgradio i zaviju. Sedamdesetih godina 16. stoljeća u Kruševcu su izgrađeni jedna džamija i jedan mekteb. Džamiju je izgradio izvjesni hadži Ibrahim, oko koje će nastati istoimena mahala. Mehmed, sin Murata, osnovao je novi mekteb.

Dakle, Kruševac je već u 16. stoljeću bio kasaba s izraženom muslimanskom većinom. U urbanom razvitku Kruševca od osmanskog osvajanja do kraja 16. stoljeća mogu se uočiti tri perioda. Prvi period obuhvata rani period osmanske vlasti i obilježen je izgradnjom džamije, hamama, sudnice, zavije i mesdžida. U periodu koji slijedi Kruševac je prije svega bio vojna postaja, da bi tek nakon osvajanja Beograda 1521. godine i prebacivanja vojnih operacija u južnu Ugarsku došlo do pravog građanskog razmaha, odnosno do razvitka zadužbinarstva u pravom smislu te riječi. U ovom periodu izgrađena su još 4 mesdžida, jedna zavija i jedan mekteb, čime je u velikoj mjeri formirana nova urbana struktura grada. Posljednju fazu karakterizira lagani porast stanovništva, ali i izostanak značajnih građevinskih poduhvata, pa su tako u narednih nekoliko decenija podignuti samo jedna džamija i jedan mekteb.

Podaci iz deftera iz 1584. godine ukazuju da je u Kruševcu bilo 17 mahala: 14 muslimanskih, od toga jedna ciganska, i dvije kršćanske, dok je jedna mahala bila mješovita. U gradu je bilo 48 dućana. Održavan je i godišnji panađur.

Izgradnja i razvoj Kruševca nastavljeni su krajem 16. i tokom 17. stoljeća, pa Evlija Čelebija šezdesetih godina 17. stoljeća bilježi u gradu još dvije muslimanske bogomolje i jedan novi mekteb. Prema njegovom kazivanju, Kruševac je tada imao 9 mahala i 9 islamskih bogomolja, što govori da je grad demografski opao, jednu medresu, 3 mekteba, 2 tekije, tri mala i jedan veliki trgovački han i 150 dućana. Od džamija, Evlija ističe naročito: Hudanvendigarovu, Alajbegovu i džamiju sultana Murata II.

Naselje se nalazilo na sjevernoj i zapadnoj strani tvrđave, u jednom prostranom polju, tako da je s obiju strana bilo okićeno vrtovima (vinogradima) po pitomim niskim brdima.

Zanimljivo je da Evlija pominje jaku kruševačku tvrđavu, ali u njoj ne pominje posadu, što dovodi do pretpostavke da možda posade nije ni bilo sve do Bečkog rata, jer Kruševac je bio tada duboko u unutrašnjosti carstva, a osim toga, najveći dio muslimanskog stanovništva Kruševca spadao je u red akindžija, koji su, pored učestvovanja u ratnim pohodima, “uvijek radili na čuvanju i odbrani carstva”. Zbog toga su uživali poreske olakšice.

U 16. stoljeću Kruševac ima status kasabe, a u Evlijino vrijeme status šehera. Većina njegovog stanovništva bavila se gradskom privredom – zanatstvom i trgovinom. Kruševac je pripadao privredno razvijenijim naseljima. U Kruševcu je stalno bila prisutna kolonija dubrovačkih trgovaca srednje veličine.

Kruševac će imati veoma značajnu ulogu i u toku Bečkog rata, naročito u periodu od jula do septembra 1689. godine. Zapovjednik osmanske vojske serasker Redžep-paša vršio je koncentraciju svojih trupa u Kruševcu, gdje se skupilo oko 20.000 vojnika. Austrijska vojska ide prema Jagodini i pobjeđuje osmanske trupe kod Grabovca i Batočine. Nakon toga, konjički puk austrijske vojske napada Kruševac. Dolazi do krvavih sukoba, poslije čega osmanska vojska napušta grad, spaljuje most na Moravi i povlači se prema Nišu. Austrijska vojska i srpski ustanici drže Kruševac u svojim rukama od kraja augusta do 8. septembra 1689. godine. Austrijska vojska stiže do Skoplja, a onda slijedi osmanska kontraofanziva. Iako je austrijska vojska podigla šanac oko kruševačke tvrđave i naoružala je topovima, nakon pada Niša u osmanske ruke napuštaju ovu tvrđavu i povlače se prema Savi i Dunavu s mnoštvom srpskih izbjeglica.

U drugom osmansko-austrijskom ratu (1716–1718) Kruševac, njegov sandžak i nahija nisu u centru zbivanja. I nakon Požarevačkog mira, sklopljenog 21. jula 1718. godine, Kruševac je ostao pod osmanskom vlašću. U narednom osmansko-austrijskom ratu (1737–1739) Kruševac je 10. jula 1737. godine pao u ruke ober kapetana Staniše Markovića Mlatišume i austrijskog pukovnika Lentulusa.

Četvrti osmansko-austrijski rat počinje 1788. godine. Kruševac je pao u ruke srpskoj miliciji i Austrijancima 2. januara 1789. godine, ali već u ljeto 1790. godine osmanska vojska ga ponovo vraća u svoj posjed.

U toku Prvog srpskog ustanka Kruševac je 26. januara 1806. godine bio osvojen od srpskih ustanika, da bi ga 1809. godine osmanske snage ponovo preuzele. Zatim, 1811. godine još jednom ga osvajaju ustanici da bi ga osmanska vojska ponovo vratila u svoj posjed 1813. godine.

Kruševac je faktički do 1833. godine bio sjedište Kruševačkog sandžaka i dio Osmanskog carstva. Nakon poraza u ratu s Rusijom i pod pritiskom iste, sultan se obavezao da će šest nahija koje je van Smederevskog sandžaka Karađorđe zaposjeo u Prvom srpskom ustanku, među njima i Kruševačku nahiju, predati Kneževini Srbiji.

Sam čin predaje Kruševačke nahije Srbiji nije išao bez otpora. Tome se suprotstavljao i leskovački Šašit-paša, kojem je Kruševačka nahija odavno data kao mukada (poklon) i mogla mu se oduzeti samo u slučaju izdaje i zbog otpora muslimanskog življa. Prepredeni i na sve spremni knez Miloš u ostvarivanju ovog cilja kombinirano je koristio podbunjivanje srpskog življa iz Kruševačke nahije, vojnu prijetnju, podmićivanje osmanskog činovništva i dezinformacije da bi stigao do cilja. I domaću i evropsku javnost i štampu krajem 1832. godine potresla je priča lansirana s Miloševe strane da su kruševački begovi Frenčevići (Selim-beg Zeka i Osman-beg Smaka) navodno nasilu oteli djevojke iz sela Mozgova Miljkanu i Mariju, koje su primile islam i muslimanska imena Fatima i Jursuma i bile u njihovom haremu. Pošto su djevojke odbijale da lažno svjedoče, on ih je uz pomoć svojih ljudi bukvalno kidnapirao i uz prijetnju i davanje novca i poklona ih natjerao da u Beogradu svjedoče da su navodno otete, što negira i pisac najbolje monografije u Kruševcu Buda Ilić, a što će mu biti krunski dokaz o navodnom turskom zulumu u Kruševačkoj nahiji.

Maja 1833. godine Miloš prisajedinjuje Kruševačku nahiju Kneževini Srbiji. Muslimani nevoljno prodaju svoje kuće i imanja i napuštaju svoj rodni kraj.

Srbi nisu ni sačekali da se muslimani odsele a već su počeli rušiti muslimanske džamije i druge vjerske objekte.

Jedan manji dio muslimana ipak nije imao srca napustiti svoj rodni grad. Muslimana još ima i u naredne dvije-tri decenije, o čemu svjedoči i zapis koji nam je ostavio Fon Taub iz 1852. godine. Posljednji trag muslimanskih džamija nestao je krajem treće decenije 20. stoljeća, kada je porušena i posljednja, već tada prilično oštećena kruševačka džamija koja se nalazila na uglu Ulice cara Lazara i Strahinjićeve.