Bihaćki Jevreji bili su većinom trgovci i zanatlije. Među bihaćkim Jevrejima bila je i medicinska sestra, apotekarska laborantica, tapetar, geometar, ali i nekoliko ljekara i sudija, te veterinara, profesora i knjigovođa. Godine 1910, kada ih je bilo najviše, u Bihaću je živjelo tek 128 Sefarda i 37 Aškenaza

Piše: Fahrudin VOJIĆ

U Bihaću danas nema Jevreja, ali postoje tragovi njihovog bivstvovanja na ovim prostorima. Jevrejsko groblje u Ulici Isaka Samokovlije ispod brda Islamovac i natpis iznad nekadašnje trgovine “Arona Kavezona” u samom centru grada tragovi su koji svjedoče o životu Jevreja u Bihaću. Talas priliva Jevreja na Balkan počinje krajem 15. stoljeća, u vrijeme kada je Španija došla pod vlast katoličkog vladara. Zbog različitih tortura i progona, godine 1492. započinje jevrejsko iseljavanje u zemlje pod vlašću Osmanske carevine, u kojima se prema njima postupalo ljudski, u duhu vjerskih sloboda i demokratije. Ondje su bili poznati kao Sefardi, što znači Španci.

“Prema istorijskim pokazateljima, smatra se da je tom prilikom u vremenskom periodu od 2. vijeka i dalje iz Evrope na Balkansko poluostrvo, unutar granica rastuće Otomanske imperije, doseljeno oko 300.000 duša, pa prema tome, sagledavajući sve kroz istorijski slijed, može se slobodno reći da je jevrejska zajednica na Balkanu, u samoj Bosni i Hercegovini, u svom dosta složenom procesu nastajanja, brojčanog rasta i snaženja, ključno rezultat masovnije pojave prognanih Jevreja krajem XV i početkom XVI vijeka, nakon njihovog etničkog izgona, a potom i egzodusa sa Iberijskog poluotoka, s tim da se mora imati u vidu da su jevrejske kolonije postojale u Sredozemlju i u Maloj Aziji i prije turskih osvajanja ovih područja”, navode Danon J. i Stošić V. u knjizi Memoari na holokaust Jevreja Krajine, u izdanju od 2010. godine.

Nema tačnih historijskih podataka o vremenu dolaska Jevreja u Bihać, ali se pouzdano zna da su u ovaj dio Bosne i Hercegovine Jevreji došli iz Sarajeva i Banje Luke. Njihov broj u Bihaću uvijek je bio mali. Najprije su dolazili muškarci, a nakon što bi se snašli, u Bihać bi doveli žene, djecu i rođake. S vremenom je broj Jevreja u Bihaću rastao, ali nikada nije prešao broj od 165 osoba, koliko ih je bilo 1910. godine.

Bihaćki Jevreji bili su većinom trgovci i zanatlije. Među bihaćkim Jevrejima bila je i medicinska sestra, apotekarska laborantica, tapetar, geometar, ali i nekoliko ljekara i sudija, te veterinara, profesora i knjigovođa.

U Bihaću je 1910. godine živjelo 128 Sefarda i 37 Aškenaza. Iste godine u cijelom Bihaćkom okrugu živjelo je 206 Sefarda i 69 Aškenaza. Aškenazi su bili u Bihaću u manjini i, bez obzira na sve otpore i netrpeljivosti u odnosima između Sefarda i Aškenaza, domaćih i stranih Jevreja, prisutne u većim gradovima Bosne i Hercegovine, toga u Bihaću nije bilo i oni su se mirno uključili u rad Sefardske jevrejske opštine, koja je osnovana između 1903. i 1904. godine. “Sastajanja i službe su se odvijale u kućnom ambijentu”, navode Danon J. i Stošić V.

Prema njihovoj monografiji, nije bilo ni jedne jevrejske porodice u kojoj neko od članova nije prošao kroz Gimnaziju Bihać. Malobrojna djeca koja nisu mogla završiti ovu školu izučavala su zanate. U Bihaću je pred sami Drugi svjetski rat živjelo 35 jevrejskih porodica i pet samaca.

“Jevreji Bihaća uglavnom su bili sitni trgovci i zanatlije: obućari, limari, instalateri, opančari, sajdžije, brijači i kožari, koji su živjeli od svog rada i dosta skromno. Bilo je tu i sirotinje koju je zbrinjavala opština, zatim jedna medicinska sestra, jedna apotekarska laborantica, jedan tapetar, jedan geometar, nekoliko ljekara, sudija, učiteljica, veterinar, profesor i knjigovođe. Nakon uvođenja komunalnog školovanja, a uzevši u obzir ukupan broj stanovništva, jevrejska djeca po obrazovanosti ubrzo izbijaju na prvo mjesto. Gotovo da nije bilo jevrejske porodice čija djeca nisu pohađala gimnaziju. Prema pričanju Rifke Levi, rođene Bišćanke, pri sinagogi je radio meldar u kojem su muška djeca učila kvadratno pismo alef-bet.

Čitala se Biblija i molitve na hebrejskom, bez prevoda sa judeo-espanjola, tako da djeca nisu razumjela tekst koji su čitala. Pisanje i računanje nije se učilo, već je to bila briga oca. Ženska djeca su osnovna znanja o vjeri dobijala u porodici. Nakon uvođenja komunalnog školovanja, vjeronauk se predavao u državnim školama. Dužnost vjeroučitelja jevrejske djece obavljao je rabin Juda Atijas. Djeca koja praktično nisu mogla završiti gimnaziju izučavala su zanate. Jevreji su živjeli u gotovo svim dijelovima grada i uopšte nije bilo ulične getoizacije, tako da su se stari Jevreji mahom izjašnjavali kao Bišćani. Poznate bihaćke jevrejske porodice po brojnosti, specifičnosti, učešću i ulozi u NOP-u su: Alhalel, Kavezon, Atijas, Abinun, Levi, Baruh, Pinto, Maestro i Altarac”, pišu Danon J. i Stošić V. u knjizi Memoari na holokaust Jevreja Krajine.

Bihaćki Jevreji živjeli su u drvenim kućama pokrivenim šindrom, opremljenim tradicionalnim bosanskim namještajem, niskim stolovima i stolicama, sećijama i dolapima. Jevreji su imali radnje u samom centru grada i na gradskoj Otoci. U istraživanju Danona i Stošićke spominje se i to da su još 1930. godine porodice Kavezon i Atijas u bihaćkom naselju Golubiću imale pilane, ovce i voćnjake. Jevreji su držali i prodavnice mješovite robe, koja je karavanima dovožena iz Banje Luke.

“Fridman otvara tapetarsku radnju, a Altarci razvijaju trgovinu kožom i opančarsku radionicu. Prvi svjetski rat 1914. odveo je mnoge jevrejske mladiće u rat i istovremeno zakočio razvoj privrednih tokova u Bihaću, što je dovelo do pojave siromaštva koje nije zaobišlo ni pojedine jevrejske porodice. Ono je postalo izraženije tek nakon svršetka rata, kada se u strahu od istog osjetila želja da se što više mladih školuje. Veliku ulogu u daljnjoj naobrazbi i školovanju mladih odigrala je ‘La Benevolencija’, koja je djelovala na cijelom području Bosne i Hercegovine. Stipendije su omogućile da osam studenata, mahom iz Bihaća, uspješno završe studije”, pišu Danon J. i Stošić V. u Memoarima.

Napadom nacističke Njemačke na Poljsku 1. septembra 1939. godine počeo je Drugi svjetski rat. Njemačka je 6. aprila 1941. godine zračnim napadom na Beograd i upadima preko granica i Dunava započela ratni pohod protiv Jugoslavije. Nakon prodora u Zagreb 11. aprila, njemačke jedinice krenule su prema Karlovcu i zauzele ga. Sljedećeg dana krenule su prema Bihaću, te su bez borbi ušle u Bihać 13. aprila i zauzele ga. Po uspostavi nacističke vlasti u Bihaću, u jevrejske radnje postavljeni su povjerenici, a vlasnici Jevreji morali su besplatno raditi za novu vlast i vojsku. Otpušteni su svi Jevreji koji su radili u državnoj službi. Svi su se morali registrirati i nositi žutu traku. Ubrzo su počela hapšenja i ubijanja.

“Zvjerski su poubijani komunisti, među njima i Salamon (Braco) Kavezon i student David Atijas. Dan nakon napada Njemačke na SSSR, 23. juna 1941. godine, održano je u županiji veliko savjetovanje poslije kojeg su uslijedila hapšenja. U zatvor su sprovedeni Atijas Avram, rabin dr. Emil Levi, Rikard (Kiko) Levi, sudija Okružnog suda, Moco Kavezon, student, Rudi Rehniker, pravnik, trgovci Jakov Kavezon, Jakov Baruh i Levi Monic, geometar, Atijas Albert (Miko), te namještenik Tivara Haim Farhi. Zatim dolazi 24. juni 1941. godine, kada u rano jutro kupe sve Jevreje. Potrpali su ih u 24 kamiona, koje im je stavila na raspolaganje italijanska komanda. Prvo su ih odvezli do Kulen-Vakufa, a odatle su prebačeni u Bosanski Petrovac, a zatim u Prijedor. Kotarski predsjednik iz Bihaća dao je Jevrejima dozvolu da mogu ići gdje god žele, samo ne u Bihać. Oni su se razišli po raznim mjestima gdje su imali poznanike i rodbinu.Većina je ostala u Prijedoru”, navodi Alijagić u 037 Plus (50. broj od 2011. godine).

Njemačko-ustaške torture i zločine preživjelo je 25 bihaćkih Jevreja koji su nastavili živjeti u Sarajevu i Beogradu. Ustaše su porušile sinagogu, grobljansku ogradu razvalili, uništili spomenike. Reklo bi se, “kraj priče”. Međutim, iako nema živih, jevrejska kultura i dalje je prisutna u Bihaću i svjedoči vremenu u kojem su, uz Bošnjake, Srbe i Hrvate, živjeli Jevreji koji su bili ugledni članovi male bihaćke zajednice.

Napušteno Jevrejsko groblje u podnožju brda Islamovac staro je više od 200 godina. Tu su sahranjivani Jevreji iz Bihaća i Bosanskog Petrovca. Prvi spomenici izrađivani su od grubo klesanog domaćeg kamena bihacita, položeni su iznad cijele dužine groba s natpisom na čelu ispisanim hebrejskim slovima.

U središnjem dijelu sahranjivane su sefardske porodice Abinun, Alhalel, Altarac, Atijas, Baruh, Izrael, Kavezon, Levi, Maestro, Papo i Pinto, a u južnom aškenaske Rehnicer, Fridman i Silbertštajn. Posljednji Jevrej koji je sahranjen u tom groblju jeste Bišćanin Benjamin Binjo Alhalej, koji se vratio iz zarobljeništva 1945. godine, a kratko nakon toga se razbolio i umro. Nakon proteklog rata, uredio ga je i ogradio načelnik Adnan Alagić.

Mještani su nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu izdvojili sredstva za obnovu jevrejskog groblja iako ovdje nema jevrejske zajednice. Tako je Jevrejsko groblje obnovljeno uz zalaganje lokalnih bošnjačkih vlasti i kanadskog jevrejskog vojnika. Obnovljena je i kapija na ulazu u groblje, čime je ovom kulturno-historijskom mjestu u Bihaću vraćen nekadašnji izgled.

Dio centra grada činile su zgrade koje su izgradili bihaćki Jevreji i još stoje kao nijemi svjedok da podsjećaju na njihovo prisustvo u Bihaću, ali i da opominju na svu težinu nacističkih zločina počinjenih nad njima i njihovo protjerivanje s ovih prostora. Fotografije sinagoge koja je ovdje postojala sve do Drugog svjetskog rata i danas svjedoče o vremenu suživota i dobrih odnosa Bošnjaka i Jevreja u Bihaću. Iako ih ovdje žive nema, ostat će zapisano da su Jevreji odigrali značajnu ulogu u razvoju Bihaća u periodu austrougarske vladavine i tako se trajno ugradili u njegovu historiju.