Španija i diktator Francisco Franco najpoznatiji su primjer povezanosti režima i sporta. Široko je rasprostranjeno uvjerenje da je “Real Madrid” tim Francisca Franca budući da je za njegove vladavine madridska momčad osvojila šest evropskih kupova. Međutim, postoje različite verzije koje proturječe ovoj teoriji. Jedna od njih objašnjava da je Franco, kao vojnik, bio pristaša “Atlético de Aviacióna”, nekadašnje kombinacije vojnog kluba i današnjeg “Atlético Madrida”. Postoje i neke smjele teze koje tvrde kako je Franco simpatizirao “Barcelonu” budući da je tokom njegove vladavine klub izbjegao bankrot tako što mu je vlast dodijelila zemljište na kojem je otvoren Camp Nou

Santiago Bernabeu i Franco

Madrid, 1964.

Barcino odlikovanje Francu

Piše: Nedim HASIĆ

Sport i politika ne bi trebali ići ruku pod ruku, ali, nažalost, idu, i to oduvijek. Neki od najvećih diktatora u historiji svijeta koristili su stadione kako bi pokazali svoj žar za fudbalom, ali još više kako bi fudbal i klubove koji ga igraju koristili kao sredstvo u ojačavanju vlastitog režima i moćno oruđe propagande. Duga je lista klubova koje su diktatori podržavali. Naprimjer, danas se ne mogu pohvaliti pretjeranim uspjesima, jer davno su prošla vremena kada su ih se bojali u Evropi, ali “Schalke 04” klub je čiji je najpoznatiji navijač bio Adolf Hitler. Vatreno je podržavao tim iz Gelsenkirchena koji je tokom ‘30-ih godina prošlog stoljeća bio najpopularniji tim u Njemačkoj. Za vrijeme nacističkog režima osvojili su šest naslova prvaka i jedanaest godina nisu znali poraz na svom terenu.

Zahvaljujući trgovcima iz Engleske, fudbal je stigao i do najhladnijih kutaka na planeti. U Rusiji se strast za fudbalom brzo širila, stanovnici te zemlje brzo su ga zavoljeli. Brzo po nastanku države vlasti tadašnjeg Sovjetskog Saveza primijetili su tu ljubav. Zato je za vrijeme komunističkog režima svako ministarstvo imalo vlastiti fudbalski tim, izuzev moskovskog “Spartaka”, a “Dinamo” iz Moskve bio je Staljinov tim. Međutim, ne postoji dokument koji pokazuje diktatorovu strast prema fudbalu jer mu je svrha bila koristiti ga kao oružje kontrole i komunističke propagande u Evropi.

“Juventus”, “Inter”, “Milan”, “Napoli”… Italija je dom nekih od najmoćnijih evropskih ekipa. Međutim, malo se ko sjeća da je nekad među svim tim sjajnim italijanskim ekipama bila i “Bologna”, koja posljednjih godina životari u Seriji A. Između 1923. i 1943. “Bologna” je osvojila šest nagrada “Scudetto”, nešto što joj vjerovatno ne bi uspjelo da Benito Mussolini nije bio na vlasti u to vrijeme. Duce je rođen u regiji Emilia-Romagna, gdje je “Bologna” najpopularnija ekipa. Njima je izgradio stadion nazvan Stadio “Littorale”, koji je kasnije preimenovan u “Renato Dall'Ara”. Od pada Mussolinijevog režima “Bologna” ne zna šta znači postati prvak Italije.

Ducea fudbal, generalno, i nije baš previše zanimao, ali u organizaciji Svjetskog prvenstva 1934. godine vidio je savršenu priliku da svijetu pokaže za šta je sve sposobna fašistička Italija, pa je nazor postao i navijač. Proglasio se navijačem “Lazija”, ekipe iz glavnog grada koja je na svom štitu nosila orao iz carskog Rima, odakle je diktator i izvadio fašistički pozdrav podignutom desnom rukom. Njegov odnos prema fudbalu nije otišao dalje od toga. Drugi “fudbalski diktator” koji je to postao silom prilika bio je Argentinac Jorge Rafael Videla. Unatoč tome što je mrzio fudbal, nije mu mogao okrenuti leđa, posebno ne Argentini ‘70-ih. Poput Mussolinija, i Videla je pokušao pod plaštom Svjetskog prvenstva 1978. godine sakriti sveprisutnu represiju i nedaće koje je njegova zemlja trpjela pod njegovom tiranijom.

Na Kubi je bez premca sport broj jedan i dalje bejzbol. Međutim, školski drugovi Fidela Castra ispričali su kako je u mladosti pokojni diktator igrao fudbal u školi “El Belén” u Havani na mjestu desnog krila, ali kubanski čelnik nikad nije javno kazao da navija za neki određeni klub. Porodica Gaddafi godinama je bila usko povezana s fudbalom. U Engleskoj se nagađalo da je Muammar Gaddafi bio “nekoliko sati daleko” od kupovine Manchester Uniteda 2005. godine. U medijima je također objavljeno da je, kad je libijski diktator svrgnut s vlasti, u njegovom domu pronađeno nekoliko predmeta sa znakom “Liverpoola”. No, najupečatljivije je bilo to što su njegovi sinovi zaigrali u italijanskoj ligi. Al-Saadi Gaddafi bio je plejmejker koji je karijeru započeo u libijskom “Al-Ittihadu”. Stigao je u “Perugiu” 2003. godine, odakle je transferiran u “Udinese” i “Sampdoriju”.

Tog 21. juna 1964. Francisco Franco bio je najsretniji čovjek u Madridu. Nešto ranije, diktator je predsjedniku španskog Fudbalskog saveza poručio da ni pod kojim okolnostima Španija ne smije izgubiti na svom terenu od crvenog tima. Čak se razmatrala mogućnost trovanja pića sovjetskih fudbalera, ali je to na kraju odbačeno jer je to moglo dovesti do diplomatskog incidenta nesagledivih razmjera. Španija nije imala druge nego izaći i pobijediti. I uspjela je.

Kada je Španija 1964. godine u Madridu, na stadionu “Reala”, pobijedila SSSR u finalu tadašnjeg evropskog Kupa nacija, bio je to vrhunac propagande Francovog režima. Pobjeda se poklopila s ekonomskim i socijalnim otvaranjem zemlje, pobijeđen je veliki komunistički rival, što je zahvaljujući televiziji vidio cijeli svijet. Španija je godinama izbjegavala konfrontaciju s Rusijom, čak je Franco i zabranjivao da se sretnu s njima, ali ovaj put nisu mogli pobjeći od utakmice jer su bili domaćini prvenstva.

Svaki je klub tokom Francove vladavine igrao različite uloge, a tu je historiju i razliku između mitova i stvarnosti istražio i Alejandro Quiroga, historičar s Univerziteta u Newcastleu koji je svoja saznanja objavio u listu European History Quarterly. “Od svog nastanka tokom španskog građanskog rata do Francove smrti 1975. godine vojni režim promovirao je nacionalistički narativ povezan s nogometom, koji je želio povećati identifikaciju Španaca s diktaturom”, kaže on. U prvim godinama nakon građanskog rata prijateljske utakmice koje je igrala izolirana Španija svjedoče o njihovim vezama: Njemačka, Italija ili višijevska Francuska.

Represivna lingvistička politika režima, koja je natjerala timove poput “Sportinga” iz Gijóna da se nazivaju “Deportivo de Gijón” ili “Athletic” da se nazivaju “Atlético de Bilbao”, može navesti nekoga da pomisli da su timovi iz tih regija žrtve frankizma. Međutim, nije bilo baš tako. “Oba su identiteta bila kompatibilna, ali hijerarhija je bila jasna”, kaže Quiroga.

Diktatura je često predstavljala Baskiju kao izvorni španski lik, a Francov režim vidio je “Athletic” kao savršeni španski klub za doba obnove. “Barcelona” je postala jedna od velikih pristaša katalonske kulture i jezika, što je Narcís de Carreras želio odraziti u svojoj čuvenoj rečenici “više od kluba”. Pedesetih godina 20. stoljeća službeni časopis kluba “Barça” počeo se služiti katalonskim jezikom. Malo-pomalo, klub je počeo braniti katalonsku kulturu i postajati antifrankovski simbol. Međutim, kako objašnjava Quiroga, “osjećaj povezan s ‘Barçom’ nije nužno podrazumijevao protušpanski osjećaj”.

Kada je Madrid u pitanju, evropski uspjesi (od 1956. do 1960. godine) učinili su ga najboljim ambasadorom diktature van zemlje. “Od sredine ‘50-ih ‘Real Madrid’ je postao neslužbeni ambasador Španije van njezinih granica, a menadžeri, treneri i igrači bili su toga potpuno svjesni”, objašnjava Quiroga. Međutim, podsjeća da su mnogi igrači i menadžeri “mentalno odvojili Španiju od Francovog režima, unatoč naporima diktature da ih predstavi kao iste”. I dodaje kako su “mnogi navijači ‘Real Madrida’ iz ‘40-ih i ‘50-ih bili oni koji su izgubili u Građanskom ratu i pripadali radničkoj klasi”.

U finalu Kupa prvaka 1966, odigranom na Heyselu protiv beogradskog “Partizana”, na tribinama su se mogle vidjeti zastave Republike, bile su to izbjeglice iz Francove Španije, čija je gesta, naglašava Quiroga, bila nedvosmislena. “Ti republikanski navijači podržali su ‘Real Madrid’ jer je to bio španski tim, ali oni su otvoreno bili protiv Franca.” Otkako je ekipa počela osvajati Evropu, mnogi su prognanici počeli dolaziti na njihove utakmice u Francuskoj, Njemačkoj i Engleskoj. “Ti su Španci smatrali da je diktatura brutalna, ali u pobjedama ‘Reala’ pronašli su nešto što im je omogućilo da žive u inostranstvu uzdignute glave. Fudbalska domovina razlikovala se od političke nacije.”

Španija i diktator Francisco Franco najpoznatiji su primjer povezanosti režima i sporta. Široko je rasprostranjeno uvjerenje da je “Real Madrid” tim Francisca Franca, budući da je za njegove vladavine madridska momčad osvojila šest Kupova evropskih prvaka. Međutim, postoje različite verzije koje proturječe ovoj teoriji. Jedna od njih objašnjava da je Franco, kao vojnik, bio pristaša “Atlético de Aviacióna”, nekadašnje kombinacije vojnog kluba i današnjeg “Atlético Madrida”. Postoje i neke smjele teze koje tvrde kako je Franco simpatizirao “Barcelonu” budući da je tokom njegove vladavine klub izbjegao bankrot tako što mu je vlast dodijelila i prekvalificirala zemljište na kojem je otvoren Camp Nou 1957. godine.

Još jedna od teza, koja je najmanje vjerovatna, jeste ona po kojoj je Franco bio navijač “Racing de Ferrola”, male ekipe iz njegovog rodnog grada. Oni koji podržavaju ovu teoriju tvrde da je na kraju španskog građanskog rata 1939. godine taj galicijski tim, koji je igrao u Drugoj diviziji, stigao do finala Generalissimo kupa. Međutim, ova se iznimna situacija dogodila zbog 14 ekipa koje su sudjelovale, a samo četiri su bile iz Prve lige. Tokom takmičenja se “Ferrol” u četvrtfinalu i polufinalu suočio s klubovima iz vlastite kategorije. San je ekipi iz Galicije prekinut kada su se u finalu sastali sa “Sevillom”, koja ih je pregazila sa 6-2.

Za razliku od nacističke Njemačke i fašističke Italije, Francova se intervencija drugačije razvijala u fudbalu, između ostalog i zato što je njegova diktatura trajala duže od diktature njegovih njemačkih i italijanskih kolega, uz činjenicu da su u Španiji regionalizmi bili malo jači, posebno u Galiciji, Baskiji i Kataloniji. Španski nacionalni tim bio je ključ za provođenje režimske politike kroz sport na međunarodnom planu, naravno, zajedno s “Real Madridom”. I ostali su timovi ili patili zbog autoritarne politike ili su od nje imali koristi, a sve je ovisilo o odlukama Caudilla, kako su u Španiji zvali Franca.

Otkako je Druga španska republika pala 1939. godine, Franco je preuzeo sav politički i vojni nadzor nad zemljom. Tako je bilo i u fudbalu, diktator je imao svoje trikove kojima je nastojao pridobiti naklonost stanovništva. Jedna od prvih promjena bila je u Kupu kralja, koji je preimenovan u “Copa del Generalissimo”, budući da je Franco bio lik prema kojem treba imati poštovanja i kojem treba biti odan. U takvim okolnostima odigrana je utakmica između nacističke Njemačke i Francove Španije 1942. godine u Berlinu pod zastavama Trećeg rajha, koja je bila odličan pokazatelj snage Francovog i Hitlerovog saveza.

Alejandro Quiroga ustvrdio je kako je “vojni režim promicao nacionalistički narativ povezan s fudbalom kako bi povećao identifikaciju Španaca s diktaturom”. Drugim riječima, fudbal je bio način da se dopre do masa i stvori jedinstveni, španski identitet te da se zaboravi na regionalizme koji su se tada razvijali.

Nije tajna da je Francisco Franco imao svog čovjeka koji je trebao uspostaviti njegov sistem vladavine u “Real Madridu”. Diktatura u klubu, uspostavljena četrdesetih godina, počela je davati rezultate desetak godina kasnije. Uspjeh kluba u velikoj je mjeri opravdao ulaganja u njega. “Madrid” je imao na hiljade navijača i na taj ih je način režim privlačio sebi, a njihova sreća značila je lakše održavanje Francovog sistema. Međutim, iza uspona te slavne madridske ekipe krile su se prijetnje suparničkim igračima, posebno onima koji su igrali u “Barceloni”. Utakmice su namještane, radilo se sa sudijama, a na snagu su stupali dekreti i promjene propisa koji su favorizirali samo “Real Madrid”. Tokom godina Francovog režima madridska je ekipa uspjela osvojiti četrnaest naslova prvaka, učvrstivši se kao stub Francove vlasti u fudbalu. “Barcelona”, koja je identificirana kao antifrankovska, tih je godina osvojila svega šest nacionalnih prvenstava.

Najjasniji primjer tog obrasca ponašanja bio je dolazak Alfreda Di Stéfana u “Madrid” umjesto u “Barcelonu”, klub u koji je prvo trebao doći iz Argentine. U autobiografiji Gracias Vieja Alfredo Di Stéfano izbjegava upadati u političke zamke i rasprave o svemu, što je povezano s njegovim potpisom za “Real Madrid”, tvrdeći kako je nedolazak u “Barcelonu” isključivo rezultat pravno-sportskih problema. Sve je riješeno tako što je “Real Madrid” platio dvostruko više nego što je “Barcelona” platila “River Plateu” i dobio je igrača koji će ući u historiju. Iako ne postoje dokazi o frankističkoj intervenciji u transfer, historičar Ángel Iturriaga tvrdi da je na tadašnjeg predsjednika “Barcelone” vršen pritisak i da je na kraju odustao od prava na Di Strefana, ali da “ne postoji dokumentacija koja bi to posvjedočila”.

Dolazak Di Stéfana u “Real Madrid” označio je početak zlatnog doba te momčadi, osvojili su pet uzastopnih evropskih kupova između 1955. i 1960. te još jedan osvojen 1966. Caudillo je iskoristio trijumfe “Reala” u Evropi kako bi pokušao uljepšati sliku vlastitog režima i pružiti osjećaj blagostanja pred Starim kontinentom. Franco to nije radio zato što je bio “madridista”, već zato što je bio svjestan rastućeg medijskog potencijala fudbala.

Ali isto tako ne treba zaboraviti kako je Francova vlada pomogla i Kataloncima nizom prenamjena zemljišta kojima je spriječen bankrot kluba. Postoji i verzija koja tvrdi da, ako je Franco pomogao “Real Madridu” s Di Stéfanom, onda je pomogao i “Barceloni” potpisivanjem Kubale 1950. godine. Franco je bio svjestan potencijala fudbala u kontroliranju mase i nije mogao dopustiti da klub poput “Barcelone” nestane jer je znao da bi to moglo zaoštriti odnose s katalonskom buržoazijom i običnim građanstvom koje je odušak tražilo na tribinama. Zbog toga je “Barça” imala koristi od prenamjene zemljišta i drugih urbanističkih operacija, kao uostalom i mnogi drugi fudbalski klubovi.

Tadašnji “Atlético de Aviación”, ekipa koja je nastala spajanjem klubova “Athletic Club de Madrid” i “Aviación Nacional”, bila je vojna ekipa koja je osvojila prve dvije poslijeratne lige prije spajanja. Francova vlast daje im povlašteni tretman, mjesto za gradnju stadiona kasnije nazvanog “Vicente Calderón”, prvi dobijaju reflektore na stadionu i, konačno, ta je ekipa bila odabrana da igra utakmice protiv tima njemačke “Luftwaffe” ili italijanske ekipe “Aviazione”, što je jednim dijelom i bilo logično jer je to bila vojna ekipa sastavljena od najboljih španskih igrača između 1940. i 1944. godine. Na isti način na koji je, primjerice, Santiago Bernabéu bio povezan s Francovim režimom, bio je i Vicente Calderón, koji je također bio odlučni pristaša režima.

Regionalizmi unutar zajednica poput Katalonije ili Baskije također su se preselili na teren s “Barcelonom” i “Atleticom” iz Bilbaa. Za vrijeme Francovog režima upotreba tamošnjih dijalekata bila je svedena na minimum, čak je i baskijski tim morao promijeniti ime u “Atlético de Bilbao”, budući da je španski tim morao imati svoje ime samo na španskom jeziku. Podržavati jednu od te dvije ekipe bio je jedan od rijetkih načina na koji se moglo boriti protiv ideala diktature.

Ipak, jasno je da tokom gotovo četrdeset godina Francove vladavine stvari s katalonskim klubom nisu bile tako jednostrane niti jasne kako se danas predstavljaju. Nimalo crno-bijele. Između ostalog, i zato što je “Barcelona” bila klub koji je diktatora odlikovao klupskim medaljama. Tako je 1971. godine Franco nagrađen zlatnom medaljom “Palau Blaugrana”, dok je 1974. “Barcelona” ponovno nagradila Franca zlatnom medaljom. Međutim, odnos između “Blaugrane” i Franca bio je, općenito govoreći, veoma napet. Moto “Barcelone” “Više od kluba” govori o njenoj važnosti Kataloncima, pogotovo onda kada ekipa igra protiv “Real Madrida”.

Nakon Francove smrti 1975. godine, na stadionu Camp Nou postavljena je katalonska zastava u slavu njegove smrti. Prizor je samo dan ranije bio nezamisliv jer je za vrijeme režima bilo koji regionalistički simbol bio zabranjen. Skoro pola stoljeća nakon smrti diktatora još postoje neki tragovi režima na trgovima, ulicama i u gradovima. Postoji i fudbalski klub u gradiću Isla Mayor u blizini Seville. Zove se “Villafranco Club de Fútbol”. Ali postoje i veliki stadioni koji nose imena predsjednika koji su bili veoma blisko povezani s Francovom vladavinom, poput Santiaga Bernabéua (“Real Madrid”) ili Ramóna de Carranze (“Cádiz” CF).