“Velikosrpski propagandisti stvorili su predstavu po kojoj su samo Srbi bili antifašisti, dok su svi ostali jugoslavenski narodi bili saradnici okupatora. Srbi su se borili protiv fašizma, dok su za to vrijeme Hrvati bili ustaše, a Bošnjaci ‘hrvatsko cvijeće’, sve sami fašisti, kolaboranti i kvislinzi. Toliko se daleko otišlo u falsificiranju prošlosti da je ustanovljena nova zvanična istina, pa djeca već godinama u srpskim školama uče da je srpski narod u Drugom svjetskom ratu imao čak dva antifašistička pokreta – partizanski i četnički”

Piše: Fahrudin VOJIĆ

Sjećanjem na Bihaćku republiku i herojske dane Bihaćke krajine, Udruženje historičara “Veritas historiae” želi osvježiti uspomene krajiške javnosti na značajne datume u novijoj historiji Bosne i Hercegovine koji su vezani za ovaj kraj. “U spomen Bihaćkoj krajini” kulturni je događaj posvećen 25. novembru, Danu državnosti Bosne i Hercegovine, i ujedno obilježavanju godišnjice Prvog zasjedanja AVNOJ-a, koje je održano u Bihaću 1942. godine. Centralni dio ove manifestacije bila je promocija knjige Marka Attile Hoarea Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu.

“Riječ je o knjizi koja je imala jak odjek u bosanskohercegovačkoj historiografiji s obzirom na to da Marko Attila Hoare nudi novi pogled na djelovanje bosanskih muslimana u toku Drugog svjetskog rata. Zagovornik je teze da su muslimani, odnosno Bošnjaci, odigrali značajnu ulogu u pobjedi u Drugom svjetskom ratu i da bez podrške muslimana u velikim gradovima Narodnooslobodilački pokret (NOP) ne bi ne bi napravio rezultate kakve je tada napravio”, pojašnjava historičar Dino Dupanović, predsjednik Udruženja “Veritas historiae”.

SRPSKE PRETENZIJE NA KRAJINU I OSVETA BOŠNJACIMA

U Drugom svjetskom ratu na prostoru Bosne i Hercegovine sve vrijeme vođena je jaka borba protiv fašizma. Vrhovni štab NOP-a cijeli rat boravio je u Bosni i Hercegovini, odakle je organizirao oružanu borbu na cijelom području tadašnje Jugoslavije. Međutim, poslijeratna identifikacija antifašističkog i komunističkog pokreta, na čemu je nova vladajuća komunistička elita uporno radila, ostavila je prostor za manipulaciju antifašističkim pokretom.

“U državama nastalim raspadom socijalističke Jugoslavije u toku su pokušaji revizije historije, kako bi se umanjila odgovornost pokreta i pojedinaca za ratne zločine i druge događaje iz Drugog svjetskog rata. Revizionisti neumorno rade bombardirajući nas sa svih strana lažnim informacijama, a takva masovna propaganda neviđenih razmjera na kraju je dovela do potpuno iskrivljene slike o Drugom svjetskom ratu koja dominira u javnosti. Velikosrpski propagandisti stvorili su predstavu po kojoj su samo Srbi bili antifašisti dok su svi ostali jugoslavenski narodi bili saradnici okupatora. Srbi su se borili protiv fašizma, dok su za to vrijeme Hrvati bili ustaše, a Bošnjaci ‘hrvatsko cvijeće’, sve sami fašisti, kolaboranti i kvislinzi. Toliko se daleko otišlo u falsificiranju prošlosti da je ustanovljena nova zvanična istina, pa djeca već godinama u srpskim školama uče da je srpski narod u Drugom svjetskom ratu imao čak dva antifašistička pokreta – partizanski i četnički. Ova dva pokreta potpuno su izjednačena, uprkos evidentnim činjenicama o četničkim zločinima, masovnim pokoljima i saradnji s nacističkim okupatorom. Ova dva pokreta izjednačena su kako bi se stvorila slika da su Srbi uvijek bili na pravoj strani historije, dok su svi drugi narodi bili najobičnije nacističke sluge”, obrazložio je Nijazija Maslak, direktor Muzeja Unsko-sanskog kantona.

Tokom rata od 1992. do 1995. godine ovakva propaganda poslužila je kao opravdanje za ratne zločine i počinjeni genocid nad Bošnjacima koji su predstavljeni kao kolaboranti i ustaški koljači, te su se pokolji u agresiji na Bosnu i Hercegovinu u okvirima ovakve matrice posmatrali kao odmazda za zločine nad Srbima u Drugom svjetskom ratu. To dokazuje i elaborat Bosanska krajina, konstitutivni činilac nove jugoslavenske federacije, koji je nastao tokom 1991. godine, kada je u BiH bilo formirano 5 tzv. srpskih autonomnih oblasti, od kojih je najveća i najvažnija bila tzv. autonomna oblast Bosanska krajina.

“Ovaj elaborat je zanimljiv jer predstavlja značajan dokument u kreiranju i servisiranju ideoloških i političkih ciljeva posljednjeg velikosrpskog pokušaja osvajanja Bosne i Hercegovine. Ovaj elaborat također je zanimljiv zato što je njegova koncepcija praćena i prilikom formiranja tzv. Republike Srpske 9. januara 1992. godine. U trećoj cjelini elaborata pod nazivom Društveni i politički život iznosi se teza o pobjedničkim i pobijeđenim narodima i u tom kontekstu zahtjevi za kažnjavanje ‘poraženog krivca’. Po mišljenju autora elaborata, zahvaljujući doprinosu srpskih jedinica Bosanske krajine, Like, Banije, Korduna i Slavonije, omogućeno je da Bosna i Hercegovina i Hrvatska dobiju status republike. Međutim, Titovom politikom, koja se, prema tvrdnjama autora, kadrovski oslanja na predstavnike naroda poraženih u Prvom i Drugom svjetskom ratu, spriječeno je povezivanje krajina u jednu republiku. Treća cjelina elaborata završava se konstatacijom kako je tada administrativno podijeljeni srpski narod na prostoru krajina i u vrijeme nastanka elaborata navodno ponovo na udaru i predmet je nagodbi u kojima glavnu riječ vode poraženi saveznici iz Drugog svjetskog rata i zaključuje: ‘Zbog toga se rat nastavlja tamo gdje je 1945. godine zaustavljen, jer poraženi krivac nije kažnjen’”, pojasnio je Maslak.

KNJIGA RAZBIJA SRPSKE LAŽI

Betonirana revizionistička laž može se razbiti samo ozbiljnim historijskim istraživanjima. Upravo to, istaknuto je na manifestaciji, čini knjiga britanskog historičara Marka Attile Hoarea, koji u svojoj studiji istražuje i analizira djelovanje bošnjačkih političkih i intelektualnih elita u Drugom svjetskom ratu, s posebnim akcentom na njihov odnos prema NOP-u.

“Hoare nastoji opravdati dvije teze koje je nametnuo kao ključne za razumijevanje mjesta i uloge bosanskih muslimana u Drugom svjetskom ratu. Prva teza koju autor zagovara jeste postojanje dvostrukog bosanskog otpora, odnosno NOP-a i muslimanskog autonomaštva, koje je nužno predstavljalo izraz volje većine muslimanskog stanovništva i intelektualnih i političkih elita. Pri tome autor ne zanemaruje niti ulogu koju su muslimani imali u vojnim i političkim strukturama NDH, međutim naglašavajući da je fašistička orijentacija muslimana došla kao odraz ustaške nasilne asimilacije, a da su istovremeno podnijeli glavni udar srpske odmazde protiv režima. Analizirajući strukturu i djelovanje muslimanskih političkih elita koje su se međusobno preklapale i po svojoj vokaciji bile isključive: prohrvatske, prosrpske, proustaške, propartizanske, pročetničke, pronjemačke, proitalijanske i prosavezničke, ipak su imale jedinstven cilj. Odbrana muslimana kao posebne nacionalne zajednice i Bosne i Hercegovine kao posebne cjeline. Stoga, kada autor citira bosanskohercegovačkog sociologa Šaćira Filandru da Bošnjaci nisu učestvovali u Drugom svjetskom ratu, prvenstveno misli na borbu muslimanske političke elite na očuvanju prethodno dva spomenuta elementa. Hoare zaključuje da su bosanski muslimani tokom Drugog svjetskog rata gradili dva pokreta otpora koji su bili autohtoni i opirali se pripajanju Bosne i Hercegovine NDH-u. Prva dominantna razvojna linija otpora u samom početku rata bila je autonomaška, predvođena Uzeir-agom Hadžihasanovićem, sklona saradnji s nacističkom Njemačkom u cilju ostvarenja autonomije i distanciranja od ustaških vlasti koje su s vremenom izazvale odbojnost kod bosanskih muslimana. Istovremeno, bosanski muslimani u početku ustanka imali su kolebljiv stav naspram NOP-a, koji je i sam unutar sebe imao specifičnu razvojnu liniju od ustanika do partizana. Zločini koji su učinjeni nad muslimanskim stanovništvom od strane ustanika, a koji su bili svojevrsna mješavina četnika i komunista, utjecali su na to da NOP, koji je u međuvremenu evoluirao iz čisto srpskog i ustaničkog pokreta, sklonog kolaboraciji s četnicima, još bude nepoželjan kod muslimanskog elementa. Upravo u takvim okolnostima na važnosti dobija druga dominantna teza koju autor naglašava u knjizi. Hoare insistira na činjenici da je ključni razlog izostanka podrške muslimanskih masa NOP-u, pored gore spomenutog, bio i izraziti ruralni karakter NOP-a. S obzirom na to da je većinsko stanovništvo u urbanim centrima, odnosno gradovima u Bosni i Hercegovini bilo dominantno muslimansko, ideja NOP-a nije se niti mogla probiti do muslimana. Stoga se kao jedan od ključnih zadataka NOP-a i njegovog rukovodstva pojavila snažna agitacija bosanskohercegovačkih muslimana u vlastite redove. Zanimljiva je linija razvoja takve agitacije, koja je išla preko istaknutih muslimanskih prvaka, koji su još za vrijeme prve Jugoslavije imali ugled u svom kraju. Tako je u Cazinskoj krajini ključnu ulogu odigrao Nurija Pozderac, na čiji se poziv i insistiranje veliki broj muslimana priključio NOP-u”, istakao je Dupanović govoreći o Hoareovoj knjizi.

UJEDINJENI ZA SAMOSTALNOST BiH

Dva su faktora, navodi Hoare u svojoj knjizi, bila presudna da Bošnjaci zaziru od NDH-a. S jedne strane to je bila ustaška vlast koja je Bošnjake smatrala Hrvatima, te im je prijetila opasnost od asimilacije, kolektivnog pokrštavanja i prevođenja u katoličanstvo, a s druge činjenica da organi kvislinške države nisu uspijevali da zaštite Bošnjake od četničkih pokolja. Također, utapanje Bosne i Hercegovine u NDH nije se dopalo bošnjačkim elitama koje su bile ujedinjene oko ideje bosanske autonomije. Hoare jasno određuje: “Sve struje unutar muslimanske antiustaške opozicije bile su ujedinjene u jednom cilju: samostalna Bosna i Hercegovina u kojoj će muslimanska individualnost biti zaštićena.”

Bošnjačka pozicija bila je specifična, našavši se između čekića i nakovnja, između NDH i četnika, nastojali su na svaki način da očuvaju stanovništvo i vlastiti identitet. Hoare o tome piše: “Različite muslimanske struje nisu jedne druge doživljavale kao prave neprijatelje, nego kao saputnike koji su izabrali samo drugi način za postizanje krajnjeg cilja – nacionalno oslobođenje. (…) NOP se duboko infiltrirao u redove ustaške države, imao je svoje ljude posvuda, prije nego što bi se pristupilo borbi za oslobođenje nekog grada, po pravilu je već bila dogovorena predaja domobrana bez borbe, kao i predaja naoružanja. Od 1943. godine Muslimani koji su bili u autonomaškim milicijama ili u domobranima masovno su prelazili u partizane, i tako je NOP progresivno rastao. Ilegalni NOP koji je tajno djelovao u urbanim sredinama usko je sarađivao s brojnim pristalicama u domobranskim redovima koji su bili ključni faktor kada je u pitanju snabdijevanje partizana oružjem, municijom, provijantom i ostalim potrepštinama. (…) Ilegalni NOP je oružje i municiju za partizane nabavljao od Vojno-tehničkog instituta, od samozvane bojne i artiljerijskog sklopa, iz domobranskih magacina i oklopnih vozova.”

Po mišljenju autora knjige Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu, saradnja NOP-a i muslimana bila je jedino logična i prirodna, pa je začuđujuće kako je to uopće bivalo previđeno. Tito i Komunistička partija, navodi Hoare, rukovodili su se neumoljivim logičkim nizom koji ovako izgleda: “Da bi stekao prevlast u Bosni i Hercegovini, NOP je morao zauzeti bh. gradove; da bi to uradio, morao je pridobiti podršku dijela muslimanskog stanovništva; da bi ipak uspio u tome, NOP je morao kopirati elemente muslimanske elite; da bi dobio podršku svih muslimanskih slojeva, morao je čvrsto i otvoreno podržati princip bosanske samostalnosti.”.

Taj princip, piše Marko Attila Hoare, podržan je na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a u novembru 1943. godine, da bi bio definitivno potvrđen kasnije na Drugom zasjedanju AVNOJ-a.

“Posebna vrlina ove knjige jeste predočavanje kompleksne slike o Drugom svjetskom ratu, izvan svih stereotipa i shema koje neminovno pojednostavljuju historijske događaje. Stvarnost je bila mnogo zamršenija, raznovrsnija i kompliciranija od ustaljenih predstava. Njegova studija pokazuje da je odnos muslimana prema NOP-u bio prisan i saveznički, a da je učešće muslimanskih masa u endehazijskim i nacističkim vojnim jedinicama bilo namjerno preuveličano. Njegova studija raskrinkava ideološki sumnjiv narativ koji je muslimane anatemizirao kao saveznike fašizma, pokazujući da je političko gibanje muslimanskih elita tokom Drugog svjetskog rata bilo vođeno potrebom da se populacija spasi od fizičkog uništenja jer su mase muslimanskog stanovništva bile izvrgnute nasilju i pogromu”, kazao je historičar Maslak.

U posljednjih nekoliko poglavlja svoje knjige Hoare se bavi pitanjima odnosa novih komunističkih političkih elita prema Bosni i Hercegovini, naglašavajući činjenicu da je socijalistička Jugoslavija utemeljena u većinskim muslimanskim gradovima, najprije u Bihaću, a potom u Jajcu. Na kraju, Hoare svu krivicu za uništenje Republike Bosne i Hercegovine Dejtonskim i Pariškim mirovnim sporazumom iz novembra i decembra 1995. godine i stvaranje labave bosanskohercegovačke zajednice vidi u bosanskom komunističkom rukovodstvu.

“Pisanje knjige sam započeo u vrijeme kada je u Bosni i Hercegovini trajao rat. Bio sam student tada i zanimalo me je da istražim to kako je nastala Jugoslavija u kojoj su Bošnjaci, Hrvati i Srbi živjeli zajedno i skupa učestvovali u Narodno-oslobodilačkoj borbi tokom Drugom svjetskog rata. U periodu Titove Jugoslavije postojao je stereotip o tome da je NOP bio čisti jugoslavenski pokret bez obzira na nacionalnost njegovih pripadnika. Međutim, istina je da je svaki narod imao svoju posebnu ulogu. Padom tog režima i države srpski nacionalisti nisu željeli da se zna kako su Bošnjaci i Hrvati bili dio tog pokreta i bilo je pravo vrijeme da se istraži uloga muslimana u NOP-u i njihov doprinos u pobjedi tokom antifašističke borbe. Kada su sile Osovine osvojile Jugoslaviju, stvorili su NDH i uvukli mnoge muslimane u kvišlinske snage, koji su poslije prešli u partizane u velikom broju. S druge strane, i veliki broj Srba bio je u četničkom pokretu, iz kojeg su kasnije prelazili u partizane. Tokom Drugog svjetskog rata muslimani su tretirani kao treći narod u Bosni i Hercegovini. Kada je rat završio, onda su tretirani kao vjerska zajednica bez nacionalnosti, kao da je Bosna i Hercegovina bila domovina samo dva naroda, uključujući i muslimane kao vjersku zajednicu. To je stvarno bila, na neki način, prevara”, kazao je Hoare.