Konstatacija da su umjetnici s ovih prostora bili primitivci i neobrazovani seljaci ne može biti održiva, pa se naoružani činjenicama moramo zaputiti istraživanjima koja bi nas dovela do objektivnijeg sagledavanja naše umjetničke scene kroz historiju

 

Piše: Kenan ŠURKOVIĆ

Kada nastaje bosansko slikarstvo i koje su njegove vremenske granice, u suštini je pitanje terminološke prirode. Šta uopće podrazumijevamo pod riječju slikarstvo? Slikarstvo je oduvijek postojalo u Bosni, bilo je prisutno i prije srednjovjekovlja i tokom njega. Bosansko crkveno slikarstvo poznata je kategorija, mada je danas malo toga sačuvano. Slikarstvo je postojalo i u osmanskom periodu, a ispoljavalo se kroz oslikavanje džamija ili iluminiranje rukopisa. Prema tome, slikarstvo je raznorodna kategorija koja poput sjene prati čovječanstvo, a samim tim prati i Bosnu. Međutim, ovdje ćemo govoriti o drugoj vrsti slikarstva, ili onome što se u literaturi spominje kao “građansko”, “akademsko”, “slikarstvo na platnu”, “historijsko”, “zapadno” i sl. E, takvo slikarstvo prisutno je u Bosni tek nekih stotinu trideset godina. Međutim, i u to malo vremena ono je imalo proces rađanja i porođajnih muka, djetinjstva i adolescencije, sazrijevanja, trijumfa i dekadencije, a sve je počelo s dolaskom Austro-Ugarske.

Građansko akademsko slikarstvo nije se po prirodi stvari moglo ostvariti unutar osmanske Bosne, pa je takvoj vrsti umjetnosti na našim prostorima trebalo dati vremena. Kulturna politika Austro-Ugarske težila je da zemlje Balkana, nad kojima je imala kontrolu, maksimalno uvuče u evropski kulturni krug, pritom balansirajući i opipavajući puls domaćeg stanovništva. Da nije željela u potpunosti odvojiti Bošnjake od njihovih tradicionalnih oblika umjetnosti, govori i osnivanje Zemaljske zanatlijske škole, koja je stare dekorativne oblike prilagođavala novim ukusima i tržišnim zahtjevima. Iz te škole, i pod učiteljskom palicom Muhameda Lazovića, proizašla su i posljednja velika djela islamske umjetnosti na našim prostorima.

Generalno gledajući, s dolaskom Austro-Ugarske kreće period strane slikarske produkcije koja traje prvih dvadesetak godina, uz stalno upinjanje novih vlasti da se i domaći umjetnici uključe u nove tokove. U to vrijeme slikarska scena, ako je i postojala u nekom ozbiljnom smislu, bila je šarolika, jer se dobrim dijelom sastojala od usputnih i hobi pokušaja austrijskih činovnika, turista i avanturista da u Bosni ostvare neku likovnu produkciju, ali je bilo i ozbiljnijih umjetnika koji su radili u prosvjeti. Izuzev toga, dolazi i do institucionalizacije umjetnosti. Osim osnivanja Zemaljskog muzeja 1888. godine, osniva se i Sarajevski slikarski krug, a brojni umjetnički djelatnici, među kojima je bilo slikara raznih profila, od profanog pa do religijskog, okupljaju se oko časopisa za pouku, zabavu i umjetnost Nada (s dijametralnom razlikom šta sve to znači danas), koji izlazi kratko vrijeme (1895–1903) i koji je ostvario ogroman utjecaj i do danas ostao nenadmašan izdavački projekt na polju kulture.

Ne smijemo zaboraviti da je religijska umjetnost unutar srpskog i hrvatskog nacionalnog korpusa bila i dalje prisutna, pogotovo kod oslikavanja novoizgrađenih crkava. Slični projekti, ali u manjoj mjeri, ostvareni su i među Bošnjacima, a tu se izdvaja kaligrafsko oslikavanje Gazi Husrev-begove džamije koje je načinio Rakim-efendija Islamović. Ipak, sve su ovo bili samo periferni projekti koji će uskoro biti zamijenjeni sve intenzivnijim djelovanjem drugačijeg likovnog pravca i pojavom prvih modernih slikara u našoj domovini.

Moderno slikarstvo u Bosni često je bilo potcjenjivano. Razlog tome jeste kasno uključivanje naših slikara u aktuelne umjetničke tokove s početka 20. stoljeća. Taj “problem” nisu izbjegli niti slikari u Srbiji i Hrvatskoj, mada je njihova produkcija bila dosta veća negoli u Bosni. U tom se smislu tražio etnički razlog, koji se obično izjednačavao s navodnim primitivizmom naših naroda.

Govoreći o slikarima s ovog podneblja, u jednoj se publikaciji navodi: “No budući da su svi manje-više bili seljačkog, sitnograđanskog ili, u najboljem slučaju činovničkog porijekla, te su dolazili iz sredine skučenih vidika, oni nisu ni htjeli ni mogli da se uključe u avangardne pokrete koji u to vrijeme niču na različitim punktovima u Evropi.” Ovo sasvim sigurno ne predstavlja adekvatnu formulaciju problema, a dobrim dijelom ova je tvrdnja i neistinita. Tačno je da se naši slikari u umjetničke evropske tokove ozbiljnije uključuju tek između 1910. i 1920. godine, preskočivši ključnu prvu deceniju, u kojoj nastaju bazični modernistički pravci – fovizam, kubizam i ekspresionizam, međutim, u momentu kada počinju ozbiljno da se bave svojim poslom, poslije završenih akademija i stjecanja iskustava po evropskim ateljeima i privatnim školama, pokazuju izvanredne rezultate i postaju vodeći slikari istočne Evrope.

Među njima posebno treba izdvojiti: Jovana Bijelića (Revenik kod Bosanskog Petrovca, 1884), koji 1920. slika svoja remek-djela Planinski pejzaž i Egzotični pejzaž, koja su bila na samom rubu apstrakcije, a realizirani su u duhu zrele moderne, predstavljajući i jedna od najboljih ostvarenja našeg pejzaža; Lazara Drljaču (Blatina kod Bosanske Krupe, 1881), slikara bosanskog pejzaža u postsezanovskoj i ekspresionističkoj maniri; Gabrijela Jurkića (Livno, 1886), našeg najvećeg slikara pejzaža i najpoznatijeg pejzaža Visoravan u cvatu iz 1914. godine; Đoku Mazalića (Bosanska Kostajnica, 1888), umjetnika izuzetne širine i slobodnog ekspresionističkog poteza, jednog od naših najboljih kolorista; Romana Petrovića (Donji Vakuf, 1896), slikara socijalne naracije, ali i smjelih pejzaža, kao i autora naše prve apstraktne slike Kompozicija iz 1920. godine. Ovi, ali i drugi umjetnici pokazuju u drugoj dekadi 20. stoljeća izuzetnu likovnu zrelost i smjelost, stavljajući svoje radove uz bok najboljih evropskih produkcija.

Prema tome, konstatacija da su umjetnici s ovih prostora bili primitivci i neobrazovani seljaci ne može biti održiva, pa se naoružani činjenicama moramo zaputiti istraživanjima koja bi nas dovela do objektivnijeg sagledavanja naše umjetničke scene kroz historiju i koja bi povlačila paralele, ali i linije razgraničenja s drugim nacionalnim slikarskim školama.