U njemu je bilo sjedište Zemaljske skupštine i Narodne vlade. U njemu su stanovali poglavari zemlje i članovi kuće Habsburga. U njemu su boravili generali, državnici i banovi. U njemu je bio smješten prvi medicinski fakultet u Bosni i Hercegovini. U “Konaku” je, smatraju neki historičari, izdahnuo Franz Ferdinand, čija je smrt pokrenula najveći od svih do tad viđenih ratova

Piše: Hamza RIDŽAL

FOTOGRAFIJE: Velija Hasanbegović

Na trotoarima ulice Konak u Sarajevu, što između Careve džamije i OŠ “Edhem Mulabdić” vodi prema Franjevačkoj, najčešće konače nepropisno parkirani automobili. Visoki zid koji se pruža od Careve džamije prema Franjevačkom samostanu prekinut je na jednom mjestu velikom crnom kapijom, valjda jedinom mjestu na kojem se skoro nikad ne može vidjeti parkiran auto. Jer, niko ne želi zatvoriti ulaz u misteriozni kompleks kojeg zaklanja visoko zimzeleno drveće, a čiju veličinu nagovještava ogromni kameni zid, dug koliko i sama ulica, nazvana po kompleksu.

Riječ je o rezidenciji “Konak”, posljednjem saraju sultanovog namjesnika u Bosni. Ovaj objekt izuzetne ljepote i značaja nijemi je svjedok turbulentne historije Bosne i Hercegovine, društvenih kretanja i političkih sistema koji su je odredili. Iz “Konaka” se desetljećima vladalo Bosnom. U njemu je bilo sjedište Zemaljske skupštine i Narodne vlade. U njemu su stanovali poglavari zemlje i članovi kuće Habsburga. U njemu su boravili generali, državnici i banovi. U njemu je bio smješten prvi medicinski fakultet u Bosni i Hercegovini. U “Konaku” je, smatraju neki historičari, izdahnuo Franz Ferdinand, čija je smrt pokrenula najveći od svih do tad viđenih ratova.

SARAJI BOSANSKIH NAMJESNIKA

Sultanovi namjesnici u Bosni svoja su sjedišta imali u Sarајеvu (1463–1553), zatim u Banjoj Luci (1553–1638), onda opet u Sarajevu (1638–1703), u Travniku (1703–1850), pa, po treći put, u Sarajevu nakon 1850. godine. U skladu s orijentalnim razumijevanjem života i odnosa među ljudima u Osmanskom carstvu, glavni sultanov predstavnik u novoosnovanoj provinciji bila je osoba kojoj je trebalo osigurati smještaj u zgradi koja bi po svojim dimenzijama, arhitekturi, opremi i namještaju stavila u sjenu sve ostale stambene i upravne zgrade. Tokom osmanske vladavine u Sarajevu izgrađena su ukupno četiri takva saraja.

Na mjestu kasarne na Bistriku, današnjeg sjedišta Ministarstva odbrane Bosne i Hercegovine, nalazio se prvi begluk-saraj, rezidencija bosanskih sandžak-begova i valija, sagrađen između 1453. i 1462. godine. Do saraja je bio izgrađen i vodovod, a voda je dovedena iz Pastrme s vrha Bistrika. Prema tom begluk-saraju, lokalitet ispod Širokače, na kojem je izgrađena Čokadži hadži Sulejmanova džamija s turbetom “Sedam braće”, prozvan je Beglukom, odnosno Zabeglukom. Nema podataka o izgledu tog saraja.

O konacima u Sarajevu, u periodu nakon ponovnog premještanja sjedišta namjesnika u Sarajevo (1638), ostalo je nekoliko svjedočenja, poput zapisa izvjestitelja fra Pavla iz Rovinja ili putopisa Evlije Čelebije iz 1659/1660. godine. Prema podacima o sarajima iz 18. stoljeća, jasno je da su sarajevski saraji stradali u paljevini prouzrokovanoj pohodom Eugena Savojskog 1697. godine. I pored barbarskog pustošenja Sarajeva, koje je načinio Savojski, u sidžilima za 1770, 1797, 1800, 1810, 1813. i 1820. godinu spominju se podaci o njihovim popravcima. “Godine 1813. izvršen je jedan veći popravak troškom od 10.000 groša. Kako se iz jedne bujrulije vidi, najveći dio ženskog dijela ovoga saraja bio je u ruševnom stanju, pa su popravljene, оdnosno iznova sagrađene četiri sobe i kuhinja. Isto tako, opravljeno je nešto i u onom dijelu gdje је paša rezidirao. Osim toga, popravljena je sjenica (samanluk) i ambar”, piše Hamdija Kreševljaković u tekstu Saraji ili dvori bosanskih namjesnika.

Kara Mahmud-paša predložio je 4. juna 1832. godine Porti prebacivanje sjedišta vezira iz Travnika u Sarajevo i izgradnju novog begluk-saraja, što je Porta odmah usvojila i već 14. jula 1832. godine započeto је s gradnjom novih dvora na Gorici u Sarajevu. Službeno se i ova nova zgrada nazvala begluk-saraj. Gradnja je trajala 115 dana, od 14. jula do 5. novembra 1832. U svom radu o ovom saraju Hamdija Kreševljaković piše: “Ti su se saraji sastojali od dviju velikih zgrada, od kojih je jedna namijenjena za ured, da u njoj sjede divanski ljudi, a druga kao stan i kabinet bosanskog vezira. Do tih saraja izgrađen je i vodovod. Voda je dovedena drvenim cijevima (tomrucima) s vrela Kokorovca blizu Nahoreva, udaljenog od Gorice kojih 6 km. U ove se saraje odmah uselio Kаrа Mahmud-paša i ostao u njima do odlaska iz Bosne u junu 1833. On je jedini vezir koji je u njima stanovao. Njegovi nasljednici, Davud-paša i Mehmed Salih‑paša Vedžihija, stolovali su u Sarajevu i, kako se njima nisu sviđali dvori na Gorici zbog svoje udaljenosti od centra grada, sjedili su oni u kući Mustafa-age Zlatarevića, koja je stajala ondje gdje je danas zgrada Narodne banke u Titovoj ulici. Zbog jedne pobune i epidemije kolere, morade Vedžihija ostaviti Sarajevo i preseli se u julu 1836. u Travnik. I njegovi nasljednici sjedili su u Travniku sve do 1850. godine. Paša-saraji na Gorici opustili su odlaskom Kara Mahmud-paše. Sarajlije, bojeći se da im se ponovo ne povrati vezir, nagovore jednu suludu ženu, i ona ih zapali 29. marta 1841. godine. Stajali su skoro navrh Gorice. Njihove su se ruševine vidjele do 1853. Te godine роčеlа se graditi spomenuta Medžidija i svaka mahala morala je donijeti izvjestan broj kamena na Atmejdan. Stanovnici Gorice iskopaše kamen iz temelja ove zgrade i odnesoše ga na Atmejdan. Tako se zatra svaki trag tim sarajima.”

Omer-paša Latas boravio je u konaku Fadil-paše Šerifovića, koji se nalazio na mjestu današnjeg franjevačkog samostana Sv. Ante na Bistriku. O tom konaku zabilježeno je da je “to bila prostrana zgrada sa svim komforom onoga vremena”. Nakon Latasa, u tom konaku boravio je bosanski vezir Velijudin-paša, koji je prethodno boravio u konaku Mustafa-paše Babića. Fadil‑pašin konak korišten je kao rezidencija bosanskih vezira sve do novembra 1869. godine, kada je sagrađena zgrada današnjeg “Konaka”.

“Konak” kao zajednički imenitelj upravitelja Bosne

Posljednji sarajevski saraj u narodu poznat pod imenom “Konak” sagradio je Topal Šerif Osman-paša (1861–1869). “I najkraća historija Bosne ne može mimoići njegovo nastojanje na polju duhovne i materijalne kulture. Za njegova vremena dobila je Bosna 1865. godine svoj Ustavni zakon, koji je, pored ostalog, predviđao i vladu s većim brojem činovnika. Tako se osjetila potreba za izgradnjom novih zgrada, pa i novog konaka. Godine 1866. izgrađena je zgrada vojne bolnice, koja i danas postoji. Sljedeće godine pristupio je Osman-paša gradnji nove vladine zgrade, koju narod prozva konakom, a tako se i danas naziva. Ta je zgrada dovršena 6. novembra 1869. Uz nju je sagrađena još jedna manja zgrada, spojena jednim prolazom ili kuburom s konakom. To je tzv. haremluk ili stan za valiju, danas dio zgrade Narodne skupštine BiH. U isto doba nastala je i ona zgrada do Bistrika, a u njoj je bila uprava sarajevskog sandžaka (okruga)”, piše Kreševljaković.

Gradnja zgrade u sarajevskom naselju Bistrik dovršena je u novembru 1869. godine i u svoje vrijeme bila je jedan od najljepših i najviših objekata u Sarajevu. Poslije kasarne Medžidije, “Konak” je druga zgrada u historiji grada s tri sprata. Polovinom 19. stoljeća, kad je sagrađena, bila je to prava monumentalna građevina. Gradio ju je Franjo Linardović, rođeni Splićanin, koji je ovdje proveo više godina, kao i njegov zemljak istog zanimanja Moise.

“Konak” je sve do 1878. bio sjedište Vlade. U velikoj sali na drugom spratu održavale su se audijencije kod vezira, te jednom godišnje zasjedanja Zemaljske skupštine. U “Konaku” i njegovoj okolini, u julu i augustu 1878. godine, u vrijeme Narodne vlade, desili su se značajni događaji. Prvih dana jula 1878. godine, nakon saznanja za odluku Berlinskog kongresa kojom je Austro-Ugarskoj povjerena uprava nad Bosnom i Hercegovinom, u Sarajevu i u drugim krajevima Bosne nastali su nemiri. Na sastanku bošnjačkih prvaka, održanom u “Konaku” 5. juna 1878. godine, donesena je odluka o osnivanju Narodnog odbora sastavljenog od predstavnika svih vjeroispovijesti, pa je već 8. juna 1878. formirana Narodna skupština, a 27. jula 1878. i Narodna vlada, u kojoj su vojni poslovi povjereni Smail-begu Selmanoviću i Muhamedu Hadžikajmakoviću, policija Abid-agi Gačaninu i Ahmedu Nakiju, a uprava telegrafa Šerifu Zildžiću.

Od 19. augusta 1878. do 3. novembra 1918. u “Konaku” su boravili poglavari zemlje, a svi članovi porodice Habsburg za vrijeme posjeta Sarajevu odsjedali su u “Konaku”. Nakon atentata izvršenog 28. juna 1914. godine na austrougarskog nadvojvodu, prestolonasljednika Franju Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju, njihova tijela dovezena su u “Konak”, gdje je izvršena obdukcija i gdje je bio izložen njihov posmrtni odar. Prema nekim mišljenjima, Ferdinand je bio živ sve dok nije odvezen u “Konak”, gdje je izdahnuo.

U vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1918. do 1941. godine, u kompleksu “Konaka” stanovali su generali, veliki župani i banovi, dok je u periodu Kraljevine Jugoslavije “Konak” korišten kao kraljeva rezidencija. Jednim aktom od 17. jula 1922. godine, upućenim Pokrajinskoj upravi za Bosnu i Hercegovinu, koji je potpisan po naredbi predsjednika ministarskog savjeta Nikole P. Pašića, zgrada Pokrajinske uprave (“Konak”) ustupljena je kralju na korištenje. Prije toga je kralj za vrijeme svojih posjeta Sarajevu odsjedao u jednom, za tu svrhu preuređenom hotelu na Ilidži, a nakon toga u “Konaku”.

PRVI MEDICINSKI FAKULTET

Prvi medicinski fakultet u Bosni i Hercegovini otvoren je 22. novembra 1944. godine u Sarajevu. Bio je smješten u “Konaku” i zgradama u neposrednom okruženju rezidencije “Konak”: zgradi bivšeg Vrhovnog suda i u zgradi Narodne uzdanice. U “Konaku” su bili smješteni dekanatski ured, centralna medicinska biblioteka, svečana dvorana (aula), Zavod za povijest medicine i Zavod za socijalnu medicinu. U drugoj zgradi (bivši Vrhovni sud) bio je smješten Zavod za anatomiju, Zavod za histologiju, Zavod za fiziku i Zavod za biologiju. U trećoj zgradi (Palača Narodne uzdanice), koja je također pripadala fakultetu, bila je smještena vojska, a s njenim izlaskom bilo je planirano u ovu zgradu smjestiti Zavod za hemiju, Zavod za fiziologiju i Zavod za farmakologiju.

U periodu poslije Drugog svjetskog rata, “Konaku” se vraća njegova rezidencijalna funkcija, a objekt koristi predsjednik SFRJ Josip Broz Tito za vrijeme njegovih posjeta i boravaka u Sarajevu. Najugledniji državnici i gosti, strane delegacije i diplomate, politički predstavnici – svi su oni odsjedali u “Konaku” prilikom zvaničnih posjeta Sarajevu.

U vrijeme kada se odlučivalo o unutrašnjem ustrojstvu Bosne i Hercegovine tokom raspada SFRJ, u “Konaku” su, nakon provedenog Referenduma o nezavisnosti, od 16. do 17. marta 1992. godine održavani pregovori pod pokroviteljstvom Evropske unije predvođene portugalskim diplomatom Joseom Cutileirom.

Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu “Konak” je pretrpio djelomična oštećenja koja ipak nisu mjerljiva s oštećenjima koja su pretrpjeli neki drugi važni objekti. Prvi trojni sastanak šefova država Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije održan je u “Konaku” 15. jula 2002. godine.

“Konak” je danas reprezentativni objekt države Bosne i Hercegovine i služi za potrebe Predsjedništva Bosne i Hercegovine, ali se u njemu ne organiziraju državni prijemi niti boravak visokih inozemnih delegacija tokom njihovih posjeta Bosni i Hercegovini.

Za restauraciju ove rezidencije procjenjuje se da je neophodno izdvojiti približno sedam miliona maraka kako bi ponovo bila u punom sjaju. Osim nedostajućih sredstava, čini se da nema ni dovoljno političke volje da se riješi njena sudbina. Možda je tužna slika “Konaka”, čiji krov prokišnjava vjerna slika bosanskohercegovačke vlasti, baš kao što je to bio duže od jednog stoljeća.