Damad Ferid-paša postaje veliki protivnik nacionalnog pokreta koji je predvodio Kemal Mustafa s centrom u Ankari i sve više sarađuje sa savezničkim okupacionim snagama. Čak i nakon njegove smjene i formiranja nove vlade pod Ahmedom Tevfik-pašom, on je imao drugačiji stav. Nakon završetka tursko-grčkog rata (1919–1922), on je tretiran kao izdajnik, zbog čega je 21. septembra 1922. godine emigrirao u inostranstvo

Piše: Esad RAHIĆ

Damad Mehmed Adil Ferid-paša Efendić, ili kraće Damad Ferid-paša, rođen je 1853. u Istanbulu, a umro 6. oktobra 1923. u Nici (Francuska). Njegov otac Hasan Seid Izet Efendić preselio se u Istanbul iz rodnog mjesta Potoci kod Pljevalja i ostvario sjajnu karijeru postavši član sultanskog Divana i guverner Bejruta i Sidona 1857. godine.

Damad Mehmed Adil Ferid-paša Efendić bio je uspješniji i prodorniji od oca. Postao je zet (damad) sultana Abdulmedžida I jer je bio oženjen njegovom kćerkom Medihom Sultan. Godine 1879. Ferid je upisan u Školu islamskih dobrotvornih organizacija u Sidonu. Obavljao je više funkcija u osmanskoj državnoj upravi, a potom službovao u osmanskim ambasadama u Parizu, Berlinu, Sankt Peterburgu i Londonu. Nakon što je postao sultanov zet, imenovan je za člana sultanovog Divana 1884, a zatim stekao 1888. godine i titulu vezira i dobio čin paše. Zbog izvjesnih nesporazuma sa sultanom Abdulhamidom II, povukao se iz državne službe i vratio se u javni život tek 1908. godine, kao član Senata osmanskog parlamenta.

Nakon proglašenja ustavne monarhije, imenovan je u skupštinu Ajana. Bio je jedan od osnivača Stranke slobode i sporazuma 1911. godine, favorizirajući liberalizam i jačanje regionalne autonomije, što je bilo u suprotnosti s politikom mladoturskog režima.

Bio je protivnik učešća Osmanskog carstva u Prvom svjetskom ratu na strani bloka centralnih sila i zastupao je poziciju neutralnosti. Vrhunac karijere napravio je nakon završetka rata. U vrijeme vladavine njegovog šuraka sultana Mehmeda Vahidedina VI (1918–1922) dva je puta obnašao funkciju velikog vezira (premijera) Osmanskog carstva, i to od 4. marta 1919. do 2. oktobra 1919. godine, a potom i od 5. aprila 1920. do 21. oktobra 1920. godine. Njegova prva služba velikog vezira vremenski se podudarila s grčkim napadom na İzmir.

Međutim, zbog njegove pretjerane popustljivosti prema silama Antante i spremnosti da prihvati i potpiše međunarodne sporazume i akta koji su bili direktno usmjereni protiv vitalnih i dugoročnih interesa turske države i naroda, postao je nepopularan u narodu, što je imalo za posljedicu njegovo emigriranje u Francusku na kraju tursko-grčkog rata.

U svojstvu velikog vezira, učestvovao je u potpisivanju vrlo nepovoljnog mirovnog sporazuma u Sevru, a sumnjalo se i u njegovu spremnost da potpiše i akta vezana za stradanja Jermena u toku rata, što je on doista i učinio 11. juna 1919. godine, izrazivši pritom i spremnost da se osnuje sudski tribunal koji će dati konačnu riječ u vezi s ovim ratnim događanjima.

Smijenjen je s ove funkcije 30. septembra 1919. godine, ali nakon dvije kratkotrajne vlade pod Alijem Riza-pašom i Hulusijem Salih-pašom, opet je Damad Ferid-paša formirao vladu 5. aprila 1920. godine. Njegova druga vladavina poklopila se s raspuštanjem osmanskog parlamenta pod pritiskom francuskih i britanskih okupacionih snaga.

Sevrski sporazum  samo je jedan u nizu sporazuma koji su potpisale zemlje pripadnice centralnih sila nakon poraza u Prvom svjetskom ratu. Sporazum je potpisan 10. augusta 1920. godine u francuskom gradu Sevr.

Sevrski sporazum trebao je biti početak podjele Osmanskog carstva s krajnjim ishodom – njegovo uništenje. Uvjeti sporazuma predviđali su odricanje turskih vlasti od ogromnih teritorija i njihovo ustupanje silama pobjednicama. Osmansko carstvo moralo se odreći teritorije Istočnog Sredozemlјa, što bi omogućilo uspostavljanje britanskog mandata nad Palestinom i francuskog mandata nad Sirijom i Libanom.

Rusija nije učestvovala jer je sklopila Brestlitovski mir s Osmanskim carstvom 1918. godine. U tom mirovnom sporazumu, na insistiranje velikog vezira Mehmeda Talat-paše, Osmansko carstvo povratilo je teritorije koje je Rusija zauzela u Rusko-turskom ratu 1878. godine, posebno Ardahan, Kars i Batumi.

Potpisnici Sevrskog sporazuma bili su: u ime Ujedinjenog Kraljevstva George Graham Dickson, u ime Francuske Aleksandr Mileran i u ime Italije Lelio Bonin Longare. Avetis Aharonian, predstavnik delegacije Jermenije, koji je potpisao i Batumski sporazum 4. juna 1918. godine, bio je također jedan od potpisnika. Grčka, kao jedan od saveznika, nije potpisala niti ratificirala sporazum.

Četiri potpisivača u ime Osmanskog carstva, pored sultana Mehmeda VI,  bili su: veliki vezir Damad Ferid-paša, ambasador Hadi-paša, ministar obrazovanja Rešid Halis i Riza Tevfik.

Ugovor je sadržavao katastrofalne stavke po Osmansko carstvo, što je izazvalo ogromno nezadovoljstvo u državi i prema njemu i njegovim potpisnicima. Turski narod osjećao se poniženim i uvrijeđenim. Rastao je nacionalni otpor i težnja za odbranom nacionalnog dostojanstva i prostora. Nacionalno-oslobodilački pokret, na čijem je čelu stao slavni Kemal Atatürk, odlučno se usprotivio odredbama Sevrskog sporazuma.

Potpisnicima sporazuma državljanstvo je oduzela Velika nacionalna skupština predvođena Kemalom Atatürkom i sporazum je na kraju doveo do turskog rata za neovisnost. Na taj su način odredbe Sevrskog sporazuma poništene i obesnažene. Novi mirovni sporazum potpisan u Lozani 1923. i 1924. godine stvorio je uvjete za formiranje moderne Turske Republike.

Damad Ferid-paša postaje veliki protivnik nacionalnog pokreta koji je predvodio Kemal Mustafa s centrom u Ankari i sve više sarađuje sa savezničkim okupacionim snagama. Čak i nakon njegove smjene i formiranja nove vlade pod Ahmedom Tevfik-pašom, on je imao drugačiji stav. Nakon završetka tursko-grčkog rata (1919–1922), on je tretiran kao izdajnik, zbog čega je 21. septembra 1922. godine emigrirao u inostranstvo. Umro je u Nici 6. oktobra 1923. godine, istog dana kada je turski nacionalni pokret povratio u svoje ruke Istanbul i sahranjen je u gradu Sidonu u Libanu. Iza njega je ostao sin jedinac Ali Fuat.