Devetog novembra navršava se 30 godina od pada Berlinskog zida. Za razliku od američkog 9.11, koji mnogi povezuju sa završetkom vladavine angloameričkog kapitalizma, za mnoge Evropljane 9.11. označava konačni kraj Hladnog rata. Obaranje zida vrlo brzo sa sobom je donijelo rušenje komunizma, kako nam zvanična priča veli. Trebao bi to biti datum koji se svake godine proslavlja kao konačno i trajno otvaranje puta ka planetarnom trijumfu slobode, globalno rasprostranjenoj ružičastoj budućnosti. Riječju: konačno samoispunjenje čovječanstva. Da li je to baš tako, za Stav analizira Anis Bajrektarević, dugogodišnji šef katedre i profesor međunarodnog prava i globalnih političkih studija u Beču, autor sedam knjiga na temu geopolitike i više od stotinu radova objavljenih u pedesetak zemalja svijeta i prevedenih na dvadesetak jezika

Piše: Anis BAJREKTAREVIĆ

Još je od vestfalskog mira Evropa čuvala unutarnju ravnotežu sila održavanjem “mehkog trbuha” u svom središnjem dijelu. Periferne sile poput Engleske, Francuske, Danske (Švedska i Poljska kasnije zamijenjene od strane), Pruske, Osmanlija, Habsburga i Rusa pritiskale su i održavale središte kontinentalne Evrope kao vlastito igralište. Istovremeno, periferne sile nastavile su širiti svoje prekomorske posjede ili, poput Rusije i Osmanlija, preko kopnenih koridora prodirati dublje u Aziju i na Bliski istok. Nakon što su se italofoni te germanofoni krenuli ujedinjavati, geografska sredina je “očvrsnula” i prvi put se dogodio političko-vojni pritisak na periferije, uključujući i dva evropska megauništenja, svjetska rata. Stoga je ta nova geopolitička realnost izazvala veliku evropsku dilemu koja traje još od Bečkog kongresa pa sve do Postdamske konferencije 1945, a koja je ponovno reaktuelizirana rušenjem Berlinskog zida: koliko mnogo njemački i koliko italija bi Evropa uopće trebala imati kako bi sačuvala svoju unutarnju ravnotežu i mir?

Za vrijeme Bečkog kongresa (1814/15) postojalo je više od deset italofonskih zemalja i više desetina germanofonskih entiteta: 34 njemačke državice + četiri slobodna grada (Kleinstaaterei), Austrija i Prusija. Ali nakon “samoubistva iz zasjede” Napoleona III, koji gubi Francusko-pruski rat 1870/71, Bismarcku se naprosto otvorio put proširenja Prusije na zapadne germanofone. Tako je on sred Pariza 1871. jednostrano proglasio “ujedinjenje njemačkih zemalja”. Bio je to znak za početak magnovenja, kako za germanofone, tako za njihove komšije i ostatak svijeta u pregrijanim dekadama koje dolaze.

Bismarckova zemlja marševskim je korakom prevalila put od propale liberalne revolucije, nasljedne monarhije, autoritarizma, krhke demokratije do konačno najužasnijeg planetarnog fašizma prije nego je po drugi put platila visoku cijenu za svoj ishitreni imperijalizam, a uz to i kao serijski bankroter koji je defoltirao (kao niko drugi) tri puta, i to sve u prvih sedam desetljeća svog postojanja.

Iz Postdamske konferencije, nakon Drugog svjetskog rata, izronile su tek tri germanofonske (+ Lihtenštajn + Švicarska) i dvije italofonske zemlje (+ Vatikan). Zatim smo prije 30 godina zaključili da nam jedna od te tri Njemačke predstavlja pregolemu popudbinu za budućnost i onda je jedna Njemačka preko noći nestala sa zemljopisne karte, priključila se NATO-u i Evropskoj uniji – bez ikakvih pristupnih pregovora – sve odjednom.

Danas, zapadno od Berlina, vladajuća ideološka linija zastupa stav da je evropski 9.11. (9. novembar 1989. godine, pad Berlinskog zida) bio rezultat propasti lošeg društveno-gospodarskog modela i njegove asimilacije u nadmoćni zapadni model. Jednostavno rečeno, bio je to dugo očekivani epilog čistog ideološkog obračuna i, shodno tome, zapadnonjemački porezni obveznici platili su račun ujedinjenja. Istočno od Berlina ljudi će vas, pak, glasno upozoriti da je ponovno njemačko ujedinjenje ustvari jednostrano preuzimanje (Anschluss – aneksija) plaćeno krvavim ishodima u nekoliko navrata, cijenom uništavanja dvije od tri višenacionalne slavenske državne zajednice. Proces je to brutalne erozije slavenskih društava koji se još uvijek nesmiljeno nastavlja, što se jasno vidi u današnjoj Ukrajini.

Šta Berlinci misle o ovome? Posve je prirodno da zemlja preko noći izgubljena još uvijek budi razne suprotstavljene osjećaje. U slučaju DDR-a nostalgija se pretvara u istalgiju (čežnju za istokom). Prof. Brigitte Rauschenbach opisuje: “Istalgija je kao nefokusirana melanholija” Poraženog? To je let iz stvarnosti za nedostatkom alternative, kombinacija razočarenja sadašnjicom i čežnje za prošlošću.” Za vrijeme aneksije DDR je imao 9.7 miliona zaposlenih. Trideset godina kasnije, taj je broj znatno niži. Danas je to deindustrijalizirani, razognjišteni i obeshrabreni zagrobni svijet staraca.

Ako je jednakost ishoda (prihod) bio sadržan u egalitarnoj komunističkoj dogmi, da li je vjera u ravnopravnost ikad na stvaran način ponuđena Istočnoj Evropi ili je to tek varljiva utopija podmetnuta onima koje će se ubrzo potčiniti, opljačkati, ismijati i proždrijeti kao tzv. “zemlje u tranziciji”? Upoređujući dva sistema jednostavnim rječnikom, jedan bivši istočnonjemački radnik je izjavio: “Pričanje viceva o Honeckeru moglo je čovjeku izazvati probleme, ali nazvati svog poslovođu budalom bilo je OK. Danas bilo ko može nazvati kancelara svakojakim imenima, ali ne i svog šefa u poduzeću jer bi takvo što uistinu moglo biti pogibeljno.” Zapadni ljevičari, uključeni u studentske proteste kasnih šezdesetih, idealistički su računali na DDR. Kada je zid pao, mislili da su da je to bila revolucija. Nakon ishitrenog i maglovitog “ujedinjenja”, zdvajali su : “Ali čemu ste žrtvovali alternativno društvo?”

Oni nisu jedini koji su bili zatečeni razvojem događaja. Na martovskim izborima 1990. nabrzinu sklepana istočna podružnica Demokršćanske stranke jednostavno je osvojila većinu, porazivši neorganizirane i raspršene aktiviste za građanska prava koji su u odsustvu bilo kakvog drugog organiziranog političkog pokreta, kad je Komunistička partija već bila demonizirana i razmontirana, zagovarali samostalnu, ali demokratsku državu bez “zapadne braće”. Trideset godina nakon što je socijalizam napušten i ismijan, socijalističke (a Marx i Engels rođeni su Nijemci) ideje izgleda ponovo jačaju. To je posebno vidljivo među američkim Demokratama i Zelenima, te milenijalcima diljem svijeta, uključujući planetarnu sljedbu švedske “bejbi-revolucionarke” Grete Thunberg.

U Berlinu mladi Kevin Kühnert javno poziva na socijalizam tvrdnjom da to znači “demokratsku kontrolu nad gospodarstvom”, nad tigrom koji je u međuvremenu toliko ojačao i podivljao da ga se više ne može staviti pod nadzor. Ne libi se kazati da je njegov cilj u cijelosti srušiti kapitalizam, a ne tek ga popravljati. Kevin Kühnertov socijalizam postavlja potrebe i dobrobit društva u cijelosti ispred sposobnosti pojedinca i njegovog osobnog probitka. Poduzeća bi trebalo kolektivizirati, što znači da bi radnici trebali ostvariti vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju.

Takve ideje mogu zvučati radikalno, ali zvijezda u usponu najstarije i po veličini druge njemačke političke partije SPD-a uživa veliku podršku i popularnost među milenijalcima. Mlada generacija očarana je idealima društvene pravde, kulturne širine i sveobuhvatnim dostignućima “poraženog” DDR-a. Trijumfalni neoliberalizam turbulentnog kraja osamdesetih donio je brzo i najvećim dijelom netransparentno finansijsko propadanje, dok je popis društvenih rizika porastao. Vrtoglavo se privatiziraju profiti, a podruštvljuju njihovi gubici. Danas su najbogatiji oni koji imaju sredstva i znanje za izbjegavanje poreza i prekomorske poslove u Kini. Veoma često oni uopće i nisu Nijemci; Warren Buffett veliki je investitor u berlinske nekretnine.

Razuzdani kapitalizam očito nije ono što su osnivači Zapadne Njemačke imali na umu kad su je začinjali. “Predratni kapitalistički gospodarski sustav nije služio interesima njemačkog naroda”, izjavili su i centralno-desni kršćanski demokrati 1947. godine. To je razlog zašto se, oslanjajući se na paralelno društvo DDR-a, SR Njemačka izgradila na ideji socijalno-tržišne ekonomije u kojoj je poduzetništvo poticano, ali također i obaveza bogatih da pomognu onima koji su u slabijem položaju. Alarmantni nalazi Gini indeksa u Njemačkoj pokazuju visoku dječiju i mladalačku stopu bijede, što ukazuje na značajan međugeneracijski prijenos siromaštva. Proklamirani san zapadnonjemačkih začetnika sve više postaje njemačka iluzija. Ravnopravnost mogućnosti, toliko cijenjena u teoriji, u praksi je zapravo samo utopija, posebno u istočnim dijelovima Njemačke; mit obespravljenih i pauperiziranih manjina, žena, ali i sve brojnijih ešalona srednje klase.

“Socijalizam nije poražen, samo je otet. Danas ga uživa 1%, oni uživaju u podstranama, poreznim olakšicama, deregulacijama i korporacijskim bonusima. Ostatak stanovništva živi u nepoštenom sistemu nejednakosti i segregacije, nasilja i zagađenosti, u borbi za život pod teškim mjerama štednje, nebuloznom i proturječnom politikom useljavanja, te beskrajnom erozijom radničkih te drugih socijalnih i kulturnih prava”, pojašnjava profesor političke ekonomije iz Leipziga. “Čak i kada Al-Kaida ili ISIL napadne Njemačku, meta napada nije visokoelitni restoran kakvog važnog središta, već minhensko predgrađe puno radničke klase, oronula terasa restorana iz lanca jeftine brze hrane”, zaključuje njegov asistent.

DDR je preko noći uklonjena kao teritorijalna realnost. Trideset godina kasnije eto je natrag, na pola puta između utopijskog sna i jedine preživjele nade.

Strahotna, a poštovana, preindustrijalizirana, prenaseljena i (zvanično) prekorektna današnja Njemačka pregrijana je i visoko podijeljena. Schuldkult (kult krivnje) abolicionisti (AfD i ostali) pripremaju se za novu interpretaciju prošlosti koja je već “prodana” širom dezorijentirane Istočne Evrope. Sve se to događa dok je Francuska, kao što Robert Kagan kaže, “tek jedne izbore udaljena od pobjede profašističkog izbornog tijela, što će Evropu pogoditi kao zemljotres” i time završiti “francusko-njemačke partnerske odnose oko kojih se evropski mir izgradio prije 70 godina”.

Urušavanje SSSR-a značilo je kraj povijesne Ruske imperije, ali i gubitak geopolitičke važnosti nesvrstane, svjetski ugledne Jugoslavije, koja se potom samospalila u nisci brutalnog genocidnog rata i etničkog čišćenja. Ideja da različite nacije žive skupa saobraćajući na različitim jezicima u (kon)federalnim strukturama (iako nesavršena) bila je jugoslavenska stvarnost, ali također i deklarirani san “Europe Maastrichta”. Zapravo, jugoslavenski federalizam bio je jedan od najoriginalnijih, najnaprednijih i najsofisticiranijih modela u cijelom svijetu.

Jugoslavenski model socijalizma nadahnuo je najveće evropske komunističke partije izvan sovjetske sfere na emancipaciju i tzv. evrokomunizam. Naročito su se španska PCE, italijanska PCI i francuska PCF komunistička partija, te mnoge prekomorske razvile od proruskih u moderne evrokomunističke popularne pokrete, i to sve uz pomoć jugoslavenskih mislilaca i praktičara. Uprkos posljedicama hladnog rata, često plaćena ili iznuđena istočnoevropska retorika da se ova navodno pobunila protiv sovjetske dominacije kako bi se povezala sa Zapadom uopće ne odgovara stvarnom stanju. Nagyjeva Mađarska 1956, Dubčekova Čehoslovačka 1968. i (pred)jeruzelska Poljska 1981. sanjale su i stremile pridruživanju liberalnoj Jugoslaviji na njenom svjetski poznatom i priznatom “trećem putu”.

Na raspad Sovjetskog Saveza EU je reagirala klasičnim načinom povijesne nacionalne države, hladnim geopolitičkim kalkulacijama lišenim bilo kakvih moralno-ideoloških ustručavanja. Povlačenjem podrške reformističkoj vladi Ante Markovića nepodnošljivo lahko napustila je proklamirani altruizam vlastite ideje i tim činom u osnovi zapečatila sudbinu Jugoslavije. Namjerno ili slučajno, neodlučne i kontradiktorne političke poruke dovele su jugoslavensku državu u šizofrenu situaciju. Shodno tome, zbor disonantnih evropskih glasova, nejasnih ili nečastivih trbuhozboraca direktno su nahranili i ubrzali unutarnje sukobe novoelita koje su tvrdile da legitimno predstavljaju “razdružujuće” narode Jugoslavije. Nedugo zatim, osovina evroatlantske i centralne Evrope distancirala se od Jugoslavije, svoje zemlje kandidata (zemlju koju od tada naziva eufemistično: Zapadni Balkan), te dopustila da klanica nesmetano traje godinama. Istovremeno, koriste se sva sredstva za promicanje vlastite strateške dubine ka istoku.

Prvi rat ikad vođen u izravnom televizijskom prijenosu, prepun grozomornih slika genocidnog Armagedona, nastupa početkom 90-ih, a na malim ekranima diljem Evrope zadržao se godinama, dok se pozornost polahko pomiče ka glavnom plijenu, onom na Istoku. Iako je osovina atlantsko‑centralne Evrope nastavila ponavljati mantru “mi ne znamo ko puca na koga u toj barutani i jako je teško prosuđivati”, ovaj naizgled nevini “pričekaj da vidimo” stav ustvari je nedvojbeno jasna poruka svima u Istočnoj Evropi: Nikakav alternativni put neće biti odobren. Od Istoka se naprosto očekivalo da bude prikolica, da pasivno sluša i da se ne angažira aktivno na vlastitim egzistencijalno važnim pitanjima. To je jedini mogući odgovor kako genocid i proširenje EU mogu istovremeno ići ruku pod ruku na tako malom kontinentu. Nije bilo iznenađenje onda da je Istok, ubrzo nakon odustajanja od potrage za izgubljenim identitetom, kapitulirao. Slijedio je njegov konačni civilizacijski poraz: Slaveni Istočne Evrope tiho su predali sva svoja najvažnija pitanja – slavenstvo, antifašizam i vlastiti identitet – u ruke svoje desnice te Rusiji na krajnjem istoku Evrope.

Neslavni poraz rusofonske Evrope u geopolitičkom i ideološkom sukobu sa Zapadom značio je kolosalne promjene u Istočnoj Evropi. Dovoljno je sagledati geopolitičko okruženje tada najveće istočnoevropske zemlje – Poljske. Sva tri njena susjeda, DDR Čehoslovačka i SSSR nestali su preko noći. Današnje države koje graniče s Poljskom nove su pojave na evropskoj političkoj karti. Dalje, ukoliko želimo usporediti broj državnih disolucija širom svijeta u posljednjih 50 godina, stari kontinent doživio ih je isto koliko i svi drugi kontinenti zajedno: američki kontinent – nijednu, Azija – jednu (Indonezija/Istočni Timor), Afrika – dvije (Sudan/ Južni Sudan i Etiopija/Eritreja), a Evropa – tri.

Sve evropske disolucije država primarno su vezane za Slavene, sva tri evropska raspada dogodila su se ekskluzivno i isključivo u Istočnoj Evropi. Ta je regija svjedočila potpunoj disoluciji Čehoslovačke (Zapadni Slaveni) i Jugoslavije (Južni Slaveni, u tri vala), dok je jedna država nestala iz Istočne Evrope (DDR) kako bi se ojačao i proširio čeoni dio centralne Evrope (Zapadna Njemačka). Konačno, bezbrojne centripetalne turbulencije zahvatile su Istočnu Evropu nakon raspada Sovjetskog Saveza (Istočnih Slavena).

Iredentizmi i separatizmi u Velikoj Britaniji, Španiji, Belgiji, Francuskoj i Italiji ili Danskoj (Farsko otočje i Grenland) mnogo su stariji, jači i dublji. Unatoč tome, raspadi su u Istočnoj Evropi uzeli maha naglo i surovo, dok je Atlantska Evropa ostala netaknuta, a Centralna Evropa gospodarski se i teritorijalno čak bitno ukrupnjavala. Samofragmentirana, deindustrijalizirana, ubrzo prestarjela i razognjištena i deslavizirana, Istočna Evropa postala je najneutjecajniji kutak svijeta, jedan od rijetkih preostalih pokornih slušača. Poslušna i podatna, te stoga statična i rigidna usred dinamičnog i ustreptalog 21. stoljeća.

Fizičko osvajanje evropskog istoka obično je podrazumijevalo da je proširenje Unije na istok lažno predstavljano kao iznimna vrlina umjesto onoga što ono stvarno jeste – hladni instrument realpolitike. Jasno je da se prvenstveno desilo proširenje NATO-a pod vodstvom SAD-a, a tek zatim EU poduhvat. Niti jedna istočnoevropska zemlja naprosto nije ušla u EU prije nego se prethodno pridružila NATO-u. Obje strane Atlantika jasno su shvatile da će kontradiktorna pozicija gorbačovljevsko-jeljcinovske Rusije u posthladnoratovskom vremenu ostati zbunjena, dezorijentirana, reaktivna i odbrambena na duži rok. Zbog toga se NATO nastavljao proširivati unatoč izravnim sigurnosnim obećanjima koje je Kremlju dala Bushova administracija.

NATO je bio i ostao instrument američkog fizičkog i vojnog prisustva u Evropi. Ili, kako je Lord Ismay dovitljivo, no tačno definirao 1949: “Kako bi Rusi ostali van, Amerikanci unutra i Nijemci ispod.” Činjenica da su SAD ostale prisutne u Zapadnoj Njemačkoj te da se sovjetska armija povukla iz Istočne Njemačke nije značila “demokratizaciju” ili “tranziciju”. Bio je to izravni vojni poraz Gorbačovljeve Rusije u duelu za ključne sektore Centralne i Istočne Evrope. Kao direktni ratni plijen, DDR je nestao s političke karte Evrope usisan od Zapadne Njemačke, u kojoj još uvijek boravi američka armija. Više od polovine od američkih 75 velikih inozemnih baza nalazi se u Evropi. Do današnjeg dana Njemačka je (nevoljni) domaćin za njih 25.

Stotinu i pet godina nakon izbijanja Prvog svjetskog rata i 30 godina nakon pada Berlinskog zida mlade generacije Evropljana u školama uče o jedinstvu jednog entiteta zvanog EU. Međutim, čim se pojave ozbiljniji vanjski ili unutrašnji sigurnosni izazovi, dijelovi prave istine, historijske Evrope ponovno izbijaju na površinu. Ranije u Iraku, a sada u Libiji, Maliju, Siriji i Ukrajini; Centralna Evropa oklijeva djelovati, atlantska je nestrpljiva, skandinavska Evropa (zvanično) je neutralna i, dok se Istočna Evropa poslušno priklanja, rusofonska Evropa se protivi.

Faktori su višestruki i interpolarni. Počnimo sa značajnim prisustvom Kine u Africi. Zatim, postoje veoma uspješni sporazumi između Rusije i Njemačke o gasovodu koji će, putem zaobilaženja Istočne Evrope, lišiti Istok bilo kakve dugoročne pregovaračke pozicije, a time će se izvršiti djelotvoran rusko-njemački pritisak na baltičke zemlje, Poljsku i Ukrajinu. Riječ je o razmjernom topljenju američkih interesa i snage, što posljedično uzrokuje još jednu rekalibraciju njihovih evropskih nakana. Sve je to povezano, a istovremeno se pale zvona na uzbunu širom Evrope, primarno atlantske.

Postaje jasno da, iako naizgled jedinstvena, Evropa jeste suštinski sastavljena od nekoliko segmenata, svaki od njih sa svojom vlastitom dinamikom, ostavštinom i svojom političkom kulturom (razmatranjima, prioritetima i strahovima). Atlantska i Centralna Evropa su samopouzdane i sigurne na jednom kraju, dok su (EU i ne-EU) Istočna Evropa i Rusija, s druge strane, nesigurne i neuralgične, u stalnoj potrazi za dodatnim sigurnosnim garancijama.

“Amerika se nije promijenila 11. rujna. Samo je postala ono što ona oduvijek i jeste”, poznata je Kaganova izjava. Parafrazirajući, možemo reći: od 9. novembra 1989. u Berlinu Evropa se nije promijenila. Samo je postala malo više ono što je oduvijek – konglomerat pet različitih Evropa. Stoga, 9.11. ove godine bit će samo još jedan tužan podsjetnik da su pobjednici višestruko propustili priliku odvesti čovječanstvo u sasvim drugom pravcu; prema nesukobljenoj, dekarboniziranoj, demonetiziranoj/definansijaliziranoj i depsihologiziranoj, samostvaralačkoj, generacionalnoj i zelenijoj očovječenoj budućnosti.

Gdje je taj bolji život koji smo svi priželjkivali i kojem smo se nadali, koji svi zaslužujemo, a koji nam od tog dana u Berlinu stalno iznova obećavaju?