Partizanska eskadrila, 1979. godina, ratni / avantura / drama; režija: Hajrudin Šiba Krvavac; scenarij: Đorđe Lebović i Miljenko Smoje; igraju: Bekim Fehmiu, Velimir Bata Živojinović, Ljubiša Samardžić, Radoš Bajić, Zlata Petković, Ljuba Tadić, Radko Polič...

PIŠE: Mirza Skenderagić

Partizanski film označava filmski žanr nastao u kinematografiji socijalističke Jugoslavije koji prikazuje ratne operacije partizana te koji predstavlja podvrstu tzv. en-o-be filmova, tj. filmova o Narodnooslobodilačkoj borbi. Početni povod za njegov nastanak i razvijanje enormne popularnosti bio je, svakako, ideološke prirode, ali je s vremenom partizanski film postavio temelje razvoja jugoslavenske kinematografije, prije svega, u produkcijskom smislu, a zatim je postao i prostorom za stvaranje vlastitih tematskih i stilskih odrednica pojedinačnih autora. Iako se često potcrtava sličnost ovog žanra s, recimo, američkim vesternom ili čak špageti‑vesternom, partizanski film najviše sličnosti ima sa savremenim holivudskim akcijskim ratnim filmom, koji nekad otvoreno, nekad skriveno, propagira srčanost i osjećajnost američke vojske te nepokolebljivo herojstvo američkog vojnika. Svakako, jedan od režisera koji je s vremenom postao zaštitni znak partizanskog filma, a koji je ovaj žanr zanatski doveo do prepoznatljivosti, onako kako je to uspio upravo savremeni američki akcijski film, jeste Hajrudin Šiba Krvavac.

Posvetivši svoje režisersko umijeće stvaranju filmova isključivo za publiku, dakle, ne za državu niti njenog glavnog državnika, već samo za gledaoca, Hajrudin Šiba Krvavac morao je kreirati filmskog junaka kojeg će, zbog njegove hrabrosti, moralnosti, snalažljivosti i šarmantnosti, šire gledateljstvo apsolutno i bezuvjetno zavoljeti. Tako su njegovi akcijski junaci predstavljali domaću verziju nepobjedivih fikcionalnih junaka u Hollywoodu krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog stoljeća – Ramba (Rambo – First Blood, 1982), Johna McClanea (Umri muški, 1988), komandosa (Comando, 1985), dok su i jedni i drugi bili ustanovljeni na tradiciji likova “kralja kulerstva” Stevea McQueena. Osim što su dijelili teško naoružanje i identičan uvježbani mačo-pogled, bili neuništivi, te ubijali na hiljade svojih neprijatelja, zajednički su im i popularni akcijski on‑lineri (filmske fraze), a jedan od najpopularnijih Šibinih jeste onaj šarmantnog sarajevskog ilegalca Valtera: “I održao sam je…”

Ipak, iako se naslov Valter brani Sarajevo (1972) smatra daleko najpopularnijim djelom Hajrudina Šibe Krvavca, njegovo najzanimljivije i režiserski najupečatljivije ostvarenje jeste Partizanska eskadrila iz 1979. godine, za koji su scenarij napisali Đorđe Lebović i Miljenko Smoje. Riječ je o ostvarenju u kojem se ratni sukobi, odnosno akcija, prvi put sa zemlje u potpunosti seli na nebo, tj. radnja dobiva novi prostorni i tematski okvir, onaj vojne avijacije, što je svakako predstavljalo veliku promjenu u akcijskoj spektakularnosti partizanskog filma.

Partizanska eskadrila, koja u avanturističkom smislu dijeli mnogo toga zajedničkog s filmom Ratovi zvijezda: Nova nada (1977), od same fabule do glavnih likova, jeste filmska posveta formiranju prve partizanske eskadrile i njenim prvim borbama, a prati put mladića Dalibora (Radoš Bajić), talentiranog pilota i idealistu, koji s vremenom postaje presudan dio prve partizanske eskadrile i sa svojim saborcima – inženjerom Vukom (Velimir Bata Živojinović), iskusnim pilotom Žaretom (Ljubiša Samardžić), majorom Draganom (Bekim Fehmiu) kao komandirom partizanske avijacije i partizankom Jelenom (Zlata Petković) – suprotstavlja se Trećem rajhu, u jeku Drugog svjetskog rata, kada je njemačko vazduhoplovstvo apsolutno vladalo evropskim nebom. Film otvaraju borbeni avioni u daljini plavog neba s telopom “Jugoslavija, maj 1942. godine”. Let aviona koji izbacuju bombe režiser kombinira s bijegom konja, odnosno odbranom partizanskih snaga na tlu, ali i prezentira svu nadmoć avijacije nad pješadijom. Uskoro, zatim, predstavlja majora Dragana, koji se s komandantom, kojeg igra Ljuba Tadić, suprotstavlja sa zemlje i uz pomoć mitraljeza neuništivim avionima koji nastavljaju sijati smrt.

“Imam za tebe radosnu vijest, druže majore”, kaže komandant Draganu i nastavi: “Po odluci vrhovnog komandanta, druga Tita, postavljen si za komandira partizanske eskadrile.” “Čega?”, upita začuđeno Dragan. “Za komandira partizanske avijacije”, ponovi komandant. “Prvi put čujem da imamo avijaciju”, uporan je major. “I nemamo. Tek treba da je stvorimo”, zaključuje partizanski komandant dok odlučno gleda prema nebu. Upravo s ovim uvodom scenaristi i režiser nagovještavaju centralnu nit radnje koju će graditi od vojničkog cilja Jugoslavenske narodne armije da preuzme vladavinu nad “svojim nebom”, tako što će rušiti i osvajati njemačke avione.

U ovako postavljenom narativu njegova dramaturgija neće umnogome oscilirati niti će skretati s puta ustanovljenog na početku, dok će napetost i neizvjesnost režiser stvarati uz pomoć scena avionskih borbi, ispunjenih uvjerljivim eksplozijama, obaranjem aviona, neočekivanim ranjavanjima i pogibijama glavnih protagonista. Dramatičnost će svakako povećavati naglim ili sporim zoomovima koji će fokus kamere prebacivati na lica likova koji u tim trenucima po pravilu donose neke velike odluke.

Kao i većina partizanskih filmova, tako i Partizanska eskadrila odiše produkcijskom moći, uz pomoć koje oružane borbe na kopnu izgledaju uvjerljivo kao u malo kojim evropskim kinematografijama tog vremena, dok su one zračne, ipak, kreirane s manje uspješnosti, što je upotpunjeno raskošnim totalima snimanim iz zraka, do tada neviđenim u jugoslavenskoj kinematografiji.

S druge strane, ono što je kreativna boljka svih partizanskih filmova, kao nedostatak prisutno je i u ovom filmu, a to je jednodimenzionalnost likova, po šablonu podijeljenih na dobre i loše, nepobjedive junake Narodnooslobodilačke borbe, moralne do srži i uvijek spremne poginuti za svoju zemlju, te na sve njihove neprijatelje koji, opet, tradicionalno donose moralne ili nemoralne odluke, bez prilike za “pogrešku”. Naravno, i u naslovu Krvavca rat je predstavljen crno-bijelo, s fokusom na porazu ili pobjedi, ali s unaprijed prezentiranim narativnim zaključkom da poraz, tj. neuspješno stvaranje partizanske eskadrile nije opcija.

S idealiziranom stvarnošću, tek ponešto ustanovljenoj na historijskim događajima, te romantiziranim prizorima smrti, koje na koncu predstavljaju samo broj, Partizanska eksadrila jedan je od uspješnijih filmova ovog segmenta jugoslavenske kinematografije, u mjeri u kojoj je recimo Top Gun (1986) uspješan kao prvi moderni blockbuster, ali, nažalost, nikada neće imati značenje koje ima jedan od posljednjih naslova ovog žanra Dunkirk (2017) Christophera Nolana, u kojem se autor odriče šablona kreiranja historijske fikcije te rješenja pronalazi u dubinama i visinama vlastite autorske poetike, u kojem muzika ne doprinosi slavljeničkoj atmosferi već stvara ozračje horora i užasa, u kojem dobro ne pobjeđuje zlo već ostane na drugoj strani da čeka novu priliku za napad, u kojem je herojstvo pojedinačni ljudski čin, a ne odlika naroda ili države.

Zbog svega navedenog, vizualni doživljaj gledanja Partizanske eskadrile nikada neće biti potpun jer će uvijek nedostajati njegova intelektualna pozadina i prostor za vlastitu i intimnu spoznaju pokretnih slika na kojima “dobri” avioni ruše one “zle”.

*

Partizani su oborili samo jedan njemački avion, srušio ga je Sulejman Selimbegović

Filmska umjetnost i književnost pokatkad namjerno učine da nismo kadri odrediti razliku između fikcije i onoga što se stvarno dogodilo. Nerijetko, podsvjesno ili svjesno, svejedno je, pasuse iz beletristike ili scene iz filmova doživljavamo kao neupitne historijske činjenice, kao nešto što se zbilo – ili, pak, kao nešto što se bez sumnje moglo desiti. Međutim, nerijetko ne samo da pritom nismo blizu istini već smo pokatkad potpuno zalutali te ono što se nikako nije dogodilo doživljavamo kao neupitnost. U partizanskim filmovima i socrealističkoj literaturi njemački vojnici padaju kao snoplje. Nikoletina Bursać, Joja s Kozare, Valter, Kosta, Dalmatinac, Tigar, Prle, Tihi…, odnosno Bata Živojinović, Ljubiša Samardžić, Boris Dvornik, Dragan Nikolić, Voja Brajović… ubijaju ih s lahkoćom na kojoj im mogu pozavidjeti Stalone i Schwarzenegger.

Ali, ako zavirimo u stvarne podatke, među historijske činjenice, saznat ćemo, naprimjer, da beogradski ilegalci nisu ubili nijednog njemačkog vojnika tokom okupacije glavnog grada Jugoslavije, iako je u serijama Otpisani i Povratak otpisanih ubijeno njemačkih vojnika otprilike koliko i u sarajevskom Oslobođenju pripadnika VRS-a tokom agresije. Sličan je slučaj i sa stradanjem njemačkih vojnika u Drugom svjetskom ratu u Sarajevu, iako je u filmu Valter brani Sarajevo ubijena barem polovina od svih Nijemaca koji su u Sarajevu bili stacionirani u vrijeme kada se odvija radnja ovog filma. Izuzetak nije ni film Partizanska eskadrila, u kojem njemački avioni padaju kao glineni golubovi na nekom olimpijskom takmičenju. U stvarnosti, partizanska avijacija srušila je samo jedan njemački borbeni avion, i to 23. septembra 1944. godine u okolici Banje Luke. Riječ je o avionu tipa Junkers JU W34, koji je srušio partizanski pilot Sulejman Selimbegović leteći na avionu MS-406. (I. R.)