Prije sedamdeset godina, četrnaestog maja 1948. godine, Davd Ben-Gurion proglasio je osnivanje države Izrael. Stav u dva nastavka piše o najvažnijim datumima i događajima koji su doveli do osnivanja jevrejske države u Palestini.

PIŠE: Nedim Hasić

U ljeto 1882. godine parobrodi iz Evrope usidrili su se na obalama Palestine. Vlasti Osmanskog carstva odbijale su im pristup svojim lukama. Zbog toga su se prvi Jevreji iz Rusije i Rumunije obreli u obećanoj zemlji. Bilo ih je raznih profila: intelektualci, muzičari, ali i obične porodice. Tokom sljedećih 20 godina došlo ih je oko 30.000. Došli su ostati u Palestini. Bez diskriminacije, bez straha i pogroma.

Ovaj val imigracije krajem 19. stoljeća ono je što se u jevrejskoj historiji naziva “prvom alijom”. Tako su se Jevreji naselili u Palestini i pomiješali s tamošnjim muslimanskim i kršćanskim stanovništvom. Godine 1882, kada je počela alija, samo 13.000 Jevreja živjelo je među 27.000 kršćana i 300.000 muslimana. Bili su to prvi cionisti koji su vjerovali u izgradnju jevrejske države u svojoj biblijskoj domovini.

A sve je, zapravo, počelo godinu dana ranije, 1881, nakon ubistva ruskog cara Aleksandra II. Tada je počeo pogrom Jevreja u toj zemlji. Pljačkane su trgovine, uništavane kuće, ubijani ljudi. Stotine mrtvih, hiljade ranjenih, na desetine silovanih žena i šteta koja se mjerila milionima rubalja. Jevreji su ionako decenijama bili diskriminirani u carskoj Rusiji.

Bila im je zabranjena kupovina zemlje, živjeli su samo u posebno određenim područjima, bilo im je zabranjeno obavljati razne dužnosti. Jedino su redovno pozivani u vojsku. Carska policija žmirila je na oba oka kada su ubistva i pljačke bili u pitanju. Jevreji, posebice njihovi intelektualci, osjećali su se izdanima. Desetljećima su se pokušavali asimilirati i nisu u tome uspijevali.

Godine 1882. Leon Pinsker, liječnik iz Odese, anonimno objavljuje članak u kojem poziva na jedinstvo i odlazak u zemlju u kojoj će živjeti dostojanstveno. “Veliki komad zemljišta za našu jadnu braću koja bi trebala ostati naše vlasništvo i iz koje nas nikakav stranac ne može istjerati.” Ta je zemlja, naravno, bila Palestina. Ali, tada su budući jevrejski naseljenici smatrali kako bi tamo trebali kupiti zemlju, ne pljačkati ili je jednostavno oteti. Pinskerovo pisanje bilo je osobito popularno među Jevrejima Istočne Evrope.

Arapi nisu isprva prema prvim doseljenicima bili neprijateljski raspoloženi. Međutim, zakoni osmanskih vlasti otežavali su Jevrejima naseljavanje. Primjerice, nije im bilo dopušteno graditi kuće, morali su živjeti u šatorima sve dok neko od arapskih susjeda ne bi odlučio prodati im kuću. Naseljenici su se teško borili kako bi obradili zemlju u vremenskim uvjetima u kojima do tada nisu živjeli. Vrućina, malarija, bolesti… Sve su to bili problemi koje su jedva rješavali. Ipak, bili su uporni. Historičar Simon Dubnow opisivao je njihove napore s divljenjem, o tome kako su obrađivali zemlju koju plug nije dotakao stoljećima.

No, onda su dobili neočekivanu pomoć. Multimilioner Edmond James de Rothschild odlučio je pomoći naseljenicima da ostvare san o svojoj zemlji. Rođen je u Francuskoj 1845. godine, bio je sin bogatog bankara koji je od oca naslijedio unosne poslove i brojne nekretnine. Ali, poslovi i zarada nisu ga zanimali onoliko koliko ga je zanimala ideja o izgradnji novog doma Jevreja u obećanoj zemlji.

Već 1882. godine kupuje prve komade zemlje koje poklanja doseljenicima. U sedam godina otkupio je 25.000 hektara zemlje. Sponzorirao je nove dolaske, poslao poljoprivredne stručnjake kako bi naseljenike podučili hortikulturi i vinogradarstvu. Rothschild je brinuo za sve poslove u koloniji. Sagradio je sinagoge, bolnice, kuće, škole, useljenicima isplaćivao plaće. Prema nekim procjenama, potrošio je tadašnjih 50 miliona dolara.

Ipak, i pored uloženih miliona, nije sve išlo onako kako je Rotschild očekivao. Pobune i sukobi među naseljenicima bili su toliko česti da je nerijetko morala intervenirati i osmanska policija. Mnogi su kolonisti odustajali, pa bi preselili natrag u Evropu ili u SAD. “Obećana zemlja pokazala se vrućom, prašnjavom i neplodnom. Ipak, prva alija bila je početak sporog, ali važnog procesa”, piše izraelski historičar Shlomo Sand. Od početka prvog vala pogroma, više od 2,5 miliona Jevreja napustilo je Istočnu Evropu između 1882. i 1903. godine, ali su najčešće emigrirali u Sjedinjene Države ili Francusku. U to doba u Palestini ih je bilo tek 50.000.

Ipak, najveći uspjeh prve alije bio je savremeni hebrejski jezik. Njega je razvio pisac i novinar Eliezer Ben-Yehuda, rođen 1858. godine. On je stvorio zajednički jezik za Jevreje koji će u narednim desetljećima dolaziti u Palestinu iz Rusije i ostatka Evrope i koji su do tada govorili judeo-španjolski ili turski. Nakon prve, 1904. godine uslijedila je druga alija, kasnije treća, četvrta, peta i šesta. Sudionici drugog vala naseljavanja tada su već sanjali o vlastitoj državi. Ulagali su u industriju, osnivali stranke. Neke su počivale na socijalističkim idejama. U jednoj od takvih partija aktivan je bio mladi novinar iz Poljske. Zvao se David Ben-Gurion.

Palestina početkom 20. stoljeća za Britance postaje prava noćna mora. Kolonijalna vlast zemlju je dijelila nekoliko puta. Arapima je obećana vlast nad Palestinom ukoliko pomognu u borbi protiv Osmanlija. Međutim, u novembru 1917. godine Britanci se okreću cionistima. Ministar vanjskih poslova James Balfour piše historijsku deklaraciju koja obećava Jevrejima nacionalnu državu u Palestini pod britanskom kontrolom.

Situacija u Palestini sve više izmiče britanskoj kontroli. Jevreji, pak, smatraju kako ih britanski pokrovitelji ne štite dovoljno. Godine 1920, tokom festivala “Nabi Musa” u Jerusalemu, dogodili su se krvavi nemiri. Oko 200 policajaca suočilo se sa 70.000 ljutitih Arapa. “Palestina je naša zemlja, Jevreji su naši psi”, uzvikivala je masa. Ubrzo su izvučeni noževi, pljačkane su jevrejske trgovine, silovane žene. Britancima su trebala četiri dana da vrate kontrolu nad situacijom.

Glad jevrejskih doseljenika za zemljom uzrokovala je bijes arapskog stanovništva. Posebice nakon što su Britanci uspostavili agenciju koja je posredovala prilikom trgovine nekretninama. Arapski zemljoposjednici prodavali su zemljište Jevrejima i tako ostajali bez polja koja su njihovi preci obrađivali stoljećima. To je uzrokovalo bijes kod ostatka arapskog stanovništva, posječeno je na hiljade stabala citrusa koje su sadili Jevreji, česti su štrajkovi i ubistva. Godine 1936. izbila je najveća arapska revolucija tokom britanskog mandata.

Zbog toga su Britanci u zemlju poslali 28.000 ljudi iz Indije u Palestinu. Nazivali su ih dobermanima, a predvodio ih je zloglasni policajac Charles Tegart, koji se proslavio brutalnim metodama isljeđivanja. Pod Tegartovim režimom arapski su aktivisti bili hapšeni i mučeni. Cijela su sela kažnjavana kolektivnim kaznama koje su uključivale rušenje kuća i kompletnih naselja. Bila je to metoda koju će kasnije iskopirati Izrael.

Godine 1936. nekoliko kraljevskih izaslanika stiže u Palestinu i predlaže podjelu zemlje. U to vrijeme u Palestini je svega 30 posto stanovništva jevrejsko. Međutim, Britanci određuju kako priljev jevrejskih naseljenika mora biti ograničen. “Palestina ne smije postati jevrejska”, upozorio je London. Dok je u Njemačkoj progon Jevreja bio već u punom toku, britanska vlast ograničava 1939. godine imigracije na 75.000 Jevreja u idućih pet godina. Ova odluka imala je katastrofalne posljedice po doseljenike.

U februaru 1942. godine ka Rumuniji je vraćen izbjeglički brod “Strume”, na kojem je bilo gotovo 800 Jevreja. Prilikom povratka, u Crnom moru ga je torpedirala sovjetska podmornica. Preživjela je samo jedna osoba. Radikalni desničarski cionisti vidjeli su u Britancima neprijatelje. Vođa jevrejskog podzemlja Menachem Begin, koji će kasnije postati premijer Izraela, 1944. godine objavio je Britancima “rat do kraja”.

Iste su godine britanski ministar za Bliski istok Lord Moyne i njegov vozač ubijeni u Kairu. Obješeni su. Na Moyna se gledalo kao na tvrdolinijaša kada je u pitanju bila imigracija. Ubice su pripadale radikalnoj grupi “Lechi”. Uprkos britanskoj ogorčenosti i protestima, Izrael je u čast ubicama 1982. godine izdao poštansku marku, nazvavši ih “mučenicima izraelskog rata”.

Godine 1939. nemiri u Palestini uglavnom su ugušeni. No, sada Britancima probleme prave Jevreji. U julu 1946. godine 91 osoba poginula je u napadu na britansko sjedište, hotel “King David” u Jerusalemu. Borci “Irguna” prošvercovali su se u hotel obučeni u dostavljače mlijeka. Na stotine mrtvih i ozlijeđenih te milionska šteta u imovini bili su rezultat djelovanja “Irgune”. “Što više britanskih dužnosnika, vojnika i policajaca bude uklonjeno”, objašnjavali su pripadnici pokreta, “prije će strani okupator napustiti našu zemlju.”

Novac za njihove aktivnosti skupljalo je jevrejsko podzemlje u SAD-u. Godine 1944. osnovana je Američka liga za slobodnu Palestinu, koja je skupljala donacije za borbu za jevrejsku Palestinu. Podržavale su je brojne tada slavne ličnosti poput Franka Sinatre. Skoro 400 hiljada dolara, sva zarada od brodvejske predstave Zastava je rođena, s Marlonom Brandom u ulozi Jevreja koji je preživio holokaust, donirana je pobunjenicima.

Godine 1947. jevrejski su teroristi stavili bombu u londonski kolonijalni ured koja samo pukom srećom nije eksplodirala. U Rimu je bombom napadnuta Ambasada Britanije. Kraj britanskog mandata u Palestini označila je situacija s izbjegličkim brodom “Exodus”. Kako bi ga zaustavila, britanska ratna mornarica napala je brod na kojem je bilo 4.500 Jevreja koji su preživjeli holokaust i vratila ga s obala Haife.

Britanci su poslali izbjeglice natrag u Evropu, gdje su ih 8. septembra 1947. godine u Hamburgu britanski mornari i njemački policajci prisilno skinuli s palube i odatle otpremili u skladište boksita u blizini grada Lübecka. Reakcija međunarodne zajednice bila je munjevita. Jedanaest sedmica kasnije, 29. novembra, UN odlučuje ukloniti Britance iz Palestine i podijeliti zemlju na jevrejsku i arapsku državu.