Specifična vanjština sačinjena od historijskih arhitektonskih djela te intimnih i ličnih mahala i avlija i njegov neslomljivi duh na kojem će svoja koplja lomiti mnogobrojne političke i društvene ideologije definirat će Sarajevo zaštitnim znakom jedne kinematografije te glavnim protagonistom njenih nareprezentativnijih ostvarenja. Pritom će se Sarajevo na filmu identificirati sa stvarnim Sarajevom, postavši tako poprištem atentata, rata, agresije, tranzicije, ali i mjestom izrazite duhovnosti, umjetnosti, kulturne raznolikosti i ljubavi u svim njenim oblicima

“Onda gledaj, lafčino, vidiš ga”

“Znate ko je Valter?! Recite mi odmah njegovo ime!”, upitao je Wilder, agent Gestapoa, u filmskom ostvarenju Hajrudina Šibe Krvavca Valter brani Sarajevo (1972). “Pokazat ću Vam ga… Vidite li ovaj grad? (Kamera pokazuje na Sarajevo.) To je Valter…”, odgovara nacistički oficir Von Dietrich. Uprkos činjenici da je riječ o populističkom filmskom djelu nastalom u nadasve idealističkom okruženju, Valter brani Sarajevo jeste jedno od najpopularnijih i najreprezentativnijih bh. filmskih ostvarenja o Sarajevu, u kojem se ovaj grad i glavni junak u konačnici sjedinjuju u istom imenu.

Ipak, u ovom filmu Sarajevo nije zamijenjeno Valterom, kako se doslovno i pogrešno tumači, već obratno, ovaj je fikcionalni lik poput stvarne osobe od koje je “posudio” ime (Vladimir Perić Valter) postao tek dio nikada srušenog zida historije jednog vječnog grada. U sceni u kojoj Zis (Ljubiša Samardžić) zatraži od Valtera (Bata Živojinović) da održi riječ i konačno mu otkrije ko je Valter, dok se iza njega u pozadini nazire Sarajevo, glavni junak doslovno postaje grad koji je prethodno branio od nacista. Naime, nakon što Suri (Slobodan Dimitrijević) izgovori čuvenu rečenicu: “Onda gledaj, lafčino, vidiš ga”, Valter se okreće i upućuje prema Sarajevu, sjedinjujući se tako s njegovim obrisima.

Kada Von Dietrich Valtera poistovjeti sa Sarajevom, opravdavajući tako vlastiti neuspjeh, postaje jasno da je, zapravo, cijeli grad antifašistički borac te da će se za konačnu pobjedu nad njim morati učiniti mnogo više od ubistva jednog čovjeka. Jer, dok Valter i njegovi pomoćnici ubijaju Nijemce, stječe se dojam da im u tome konstantno pomažu sarajevske ulice i građevine koje ne služe samo kao štit za odbranu i skrovište ili mjesto za tajni susret (Čekam te u pet kraj Begove džamije) već im nerijetko predstavljaju i metaforičku “zaleđinu”, kao u spomenutoj sceni sjedinjenja glavnog junaka sa Sarajevom. Također, već na samom početku filma, u iznimno sugestivnom kadru u kojem njemački oficiri Von Dietrich i Bischoff razgovaraju o Valteru kao duhu te se pitaju da li on uopće postoji, režiser njihove figure suprotstavlja panorami grada, tj. njihovom istinskom suparniku kojeg će u cijelosti morati pobijediti.

“Evropa nije nastala, već je umrla u Sarajevu”

Sarajevski atentat, kao jedan od najintrigantnijih događaja u modernoj historiji čovječanstva, oduvijek je predstavljao i iznimno zanimljiv materijal za filmsku ekranizaciju. Tako je još 1968. godine u filmu Sarajevski atentat ovo pitanje problematizirao režiser Fadil Hadžić, koji se ne bavi samo atentatom na austrougarskog prestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju u Sarajevu 1914. godine već i njegovim dalekosežnim posljedicama na historiju Evrope. Smjestivši okvir radnje u 1945. godinu i Drugi svjetski rat, a njen centralni dio, tj. atentat vrativši u 1914, Hadžić Sarajevski atentat kreira u modernističkom ozračju, s mozaičnom narativnom strukturom i “pričom u priči” te pod osjetnim utjecajem kultnog ostvarenja Građanin Kane (1941). Nastalo u svojevrsnom režiserskom zanosu i bez konačnog autorskog stava i odgovora na pitanje: ko je bio Gavrilo Princip?, Sarajevski atentat će na koncu ostati upamćeno kao nedorečeno filmsko ostvarenje, sa Sarajevom izgubljenim negdje u površnom tumačenju historije.

Nasuprot njemu, Veljko Bulajić 1975. godine snima novi film o “sarajevskom atentatu”, nazvavši ga Atentat u Sarajevu, bez ikakvog eksperimentiranja u sadržaju i formi i s jasnom prezentacijom ovoga presudnog historijskog događaja. Rezultat je dvosatni historijski spektakl s autentičnim kostimima i velikim glumačkim imenima (Christopher Plummer glumi Franza Ferdinanda) te specijalnim efektima svojstvenim partizanskom blockbusteru, uz apsolutno odsustvo autorskog upliva pri tretmanu ovog dijela sarajevske historije.

“Ko je za tebe bio Gavrilo Princip?”, upita voditeljica emisije (Vedrana Božinović) svog gosta Gavrila (Muhamed Hadžović) u filmu Smrt u Sarajevu (2016) Danisa Tanovića. “Srpski heroj!”, odgovori on kao iz topa. Ovaj film nastao je prema motivima dramskog teksta francuskog filozofa Bernarda-Henrija Levyja Hotel Evropa, objavljenog povodom stogodišnjice Sarajevskog atentata, a predstavlja alegoriju današnjeg Sarajeva, Bosne i Hercegovine, Balkana i Evrope. Radnja filma smještena je u jedan sarajevski hotel na izdisaju, a njeno glavno žarište jeste obilježavanje stogodišnjice početka Prvog svjetskog rata koje organizira Evropska unija. Hotelski spratovi u filmu podijeljeni su tako da je nesvjesno (mafija) smješteno u podrum, predsvjesno je u sredini (frustrirani radnici, direktor, osiguranje, izgubljeni političar), dok na krovu vladaju mir i razum rukovođeni trenutnim principom realnost. Sve do trenutka kada se nesvjesno (Gavrilo s pištoljem) probije u svjesno. Ostvarujući mozaičnu strukturu Danteovih krugova Pakla, po principu: što su grijesi teži, to je krug tješnji, režiser narativ dovodi do naslovom nagovještenog konačnog vrhunca i historijski obećane smrti kao jedinog izlaza iz začaranog ukletog hotela “Evrope” i Sarajeva kao fiksne tačke u njenoj historiji.

“HOĆE LI U OVOM GRADU IKADA ZASJATI SUNCE KAKO TREBA”

Poznato je da je filmski dijalog jedno od najefikasnijih stilskih sredstava i iznimno reprezentativna autorska odrednica kada je u pitanju uvjerljivost prikaza života jednog grada, zajedno sa svim njegovim uličnim pravilima, tradicionalnim i kulturnim običajima te strogim zakonima historije i politike. Kada je riječ o utjelovljenju istinskog duha Sarajeva kroz dijalog na filmu, svakako je u tome najuspješniji bh. književnik Abdulah Sidran. On u svojim scenarijima detaljno secira svaku požutjelu sarajevsku ciglu gradeći iz njenog praha novi život u njegovom najbezazlenijem i istovremeno najtragičnijem obliku. Naravno, Sidran Sarajevo oživljava iz perspektive vlastitog života, odnosno ličnog iskustva te sjećanja na odrastanje u svom rodnom gradu. Savršena simbioza između fikcije i stvarnosti upotpunjene istinitim ličnim doživljajem ostvarena je u filmu Sjećaš li se Dolly Bell (1981) režisera Emira Kusturice, čiji narativ prati odrastanje tinejdžera Dine (Slavko Štimac) u Sarajevu tokom teških šezdesetih godina 20. stoljeća.

S jedne strane, Sidran u ovom ostvarenju iz “prve ruke” kroji suptilnu kritiku totalitarnog komunističkog režima koji je umnogome uvjetovao egzistenciju građana Sarajeva, a, s druge, na papiru “podiže” jedan grad sa životom udahnutim kroz filmske likove i njihov dijalog. Dok režiser posebnu pažnju posvećuje mahalama, avlijama, kućama, te anegdotama svojstvenim sarajevskoj svakodnevici tog vremena, npr. guranje taksija uzbrdo, porodični teferiči u avlijama uz tamburu, prodavanje zeca na ulici itd., Sidran ispisuje dijaloge koji Sarajevo krote u njegovom vječitom obliku s osobinama ostalim nepromijenjenim uprkos ratovima, političkim sistemima te radikalnim društvenim promjenama. “Hoće li sunce u ovom gradu ikad zasjati kako treba!?”, replika je koju u filmu izgovori otac Mahmut (Slobodan Aligrudić) dok se prkosno odbija skloniti s ljetne sarajevske kiše, a koja metaforički predstavlja Sarajevo s vječitim sivim oblacima stvorenim od određenih ideologija, dok na njegovom tlu bosanski čovjek svira i pokušava zapjevati punim glasom.

Osim skrivenih političkih poruka, ovaj film karakteriziraju i glumci-naturščici, emotivni likovi, dugi dijalozi između aktera, ironične situacije iz svakodnevnog života, mračni humor te Sarajevo kao njegov centralni element u kojem se presijecaju svi ostali, a čiji je životni puls još jednom zakucao u tijelu glavnog junaka.

Film u kojem Sarajevo također igra iznimno važnu ulogu, te koji sliku o ovom gradu kreira uz pomoć likova i dijaloga, jeste svojevrsni nastavak Sidranove Sarajevske trilogije, Otac na službenom putu (1985). U ovom ostvarenju Sarajevo u tolikoj mjeri određuje likove, ostvarujući se i samo kroz njih, da, uprkos selidbama u druge gradove, ono i dalje predstavlja dio njihovih identiteta. “Gospodin iz Sarajeva”, kaže Meša (Miki Manojlović) sinu Mirzi (Davor Dujmović) dok ovaj iz privremene kuće u Zvorniku iznosi kadu punu mrtvih pacova, na što Malik (Moreno De Bartolli) šaljivo doda: “Tako, tako, dečko iz Sarajeva!”

Na tragu iste uvjetovanosti sadržaja i forme, ali s ipak nešto slabijim konačnim rezultatom, snimljen je i film Praznik u Sarajevu (1991), za koji scenarij također potpisuje Sidran, dok je režiserska realizacija pripala Benjaminu Filipoviću. Centralni likovi ovog ostvarenja jesu kriminalci, šaneri – rečeno žargonom svojstvenom Sarajevu, koji obijaju stanove i obavljaju krađe u inostranstvu, dok se za praznike vraćaju u rodni grad, stapajući se sa sarajevskom svakodnevicom i postajući glavni protagonisti njenih komičnih i tragičnih činova. Oni, pritom, ne definiraju duh grada kao kriminalci, već kao sinovi, očevi, muževi, ljubavnici, u kojima se za prevlast bore nježnost i nasilnost, te koji za svojim komadićem sreće tragaju na pogrešnim mjestima. Jedno od tih mjesta jeste i kafana, kao simbol sarajevskog mikrosvijeta, u kojem se izvornim oblicima ukazuju sve njegove najreprezentativnije karakteristike, od jezika, preko mentaliteta do ekonomskog standarda.

 “SCREAM FOR ME SARAJEVO”

Poseban segment bh. kinematografije čine dokumentarna ostvarenja o opkoljenom Sarajevu u kojima je dokumentiran užas koji su Sarajlije preživjele za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu, ali i nepobjedivi sarajevski duh, koji je na razaranje i smrt odgovarao umjetnošću i životom. Sjećaš li se Sarajeva (2002) film je Seada i Nihada Kreševljakovića te Nedima Alikadića sklopljen od amaterskih videoradova nastalih u opkoljenom Sarajevu između 1992. i 1996. godine. Tokom skoro sat trajanja filma obuhvaćen je jedan od najtežih perioda za Sarajevo, koje se, uprkos krajnjoj dehumanizaciji koja ga je zadesila tokom agresije, nije predavalo te je željelo živjeti punim plućima, a ne samo preživljavati. U filmu koji započinje rečenicom: “U ime Allaha, Sveopćeg Dobročinitelja, Milostivog!” (Bismillah), u kojem se isprepliću ratni horor, ljudska patnja, te neopisiva želja za životom, također je izbjegnuto izdvajanje glavnog lika u tjelesnom obliku, već je on podjednako podijeljen na sve građane Sarajeva koji nikada nisu napustili svoj grad. Naslov Sjećaš li se Sarajeva povlači tako simbolističku paralelu s prethodno analiziranim ostvarenjem Sjećaš li se Dolly Bell, čiji je režiser Emir Kusturica napustio rodno Sarajevo i odrekao se svog sarajevskog identiteta.

Sarajevo se odlučno bori protiv agresora i u ostvarenju Scream For Me Sarajevo (2017) autora Tarika Hodžića i Jasenka Pašića, u čijem je fokusu koncert Brucea Dickinsona i britanske heavy metal grupe “Iron Maiden” u opkoljenom Sarajevu 14. decembra 1994. godine. Uprkos stalnoj opasnosti od granatiranja, te pogibije ili ranjavanja kojim su građani Sarajeva bili izloženi tokom svih godina agresije na Bosnu i Hercegovinu, komplikacijama tokom ulaska u opkoljeni grad, te poteškoćama uzrokovanim nedostatkom električne energije i vode, Dickinson dolazi u Sarajevo i Sarajlijama priređuje koncert koji nikada neće zaboraviti. U jednom trenutku tokom nastupa on poziva Sarajlije na zajednički vrisak za slobodu, na koju mu oni momentalno odgovaraju, a koji će, zapravo, nagovijestiti konačnu pobjedu dobra nad zlim, mnogo prije nego što je ona formalno stigla.

Scream for me Sarajevo predstavlja jedan od nekolicine uspješnih filmova o strahotama sarajevske opsade, čiji je niz započet još daleke 1995. godine, s krajnje fascinantnim i nenadmašnim ostvarenjem Planet Sarajevo režisera Šahina Šišića. Riječ je o unikatnom filmskom djelu izrazite vizualnosti u kojem se autor apsolutno odriče naracije i intervjuiranja, a poseže za stilom “cinema verite” te kreira svojevrsni postapokaliptično-poetski prikaz suočavanja jednog grada sa smrću kao konačnom istinom. Planet Sarajevo film je o sarajevskim uličnim psima i mačkama, o jednom starcu koji krajnje usporeno, ali odlučno “putuje” napuštenim sarajevskim ulicama, o grobaru koji uređuje sarajevske grobove i koji s njih skuplja i pali otpale grane, o jednoj sarajevskoj dženazi, o zapaljenoj gradskoj Vijećnici, o dječaku i njegovoj lutki Alfu, o zasebnoj planeti – Sarajevu.

U novijoj bosanskohercegovačkoj igranoj filmskoj produkciji također je snimljeno mnoštvo ostvarenja u kojima je radnja smještena u grad na Miljacki, kao što su: Savršeni krug (1997), Ljeto u zlatnoj dolini (2003), Kod amidže Idriza (2004), Grbavica (2006), Čuvari noći (2008) i Djeca (2012). Oni će, uprkos određenoj površnosti i kritičnosti u prikazu Sarajeva i utjelovljenja njegove autentičnosti, poslužiti kao dokaz definitivnog sjedinjenja ovog grada i bosanskohercegovačkog filma koji je inspiraciju za kreiranje novih narativa uvijek pronalazio u sarajevskim mahalama, na njihovim sunčanim i “memli” stranama. Istovremeno, slika Sarajeva mijenjat će se kroz buduće filmove o njemu, nekad više, nekada manje uspješne, ali njegova postojanost jedina će ostati vječna.