U deset Menderesovih godina Turska je zabilježila ekonomski rast od 9 posto godišnje, preduzeti su veliki infrastrukturni projekti, a njegova popularnost bila je ukorijenjena u stvarnim promjenama kao što su mehanizacija poljoprivrede i napredak na poljima transporta, energije, obrazovanja i zdravstva. Za njegovog vakta Turska je postala članica NATO-a, jasno se (ideološko-ekonomski) orijentirajući ka Zapadu

Piše: Bojan BUDIMAC

Dvadeset i sedmi maj, datum koji u Turskoj ne treba objašnjavati jer se svi vojni pučevi pamte i spominju samo po datumu bez godine, bez ikakve je sumnje crna fleka historije Republike Turske. Tog dana godine 1960. vojnim pučem, koji su izvršili “mladi oficiri” izvan lanca komandne hijerarhije, čiji je idejni vođa bio četrdesettrogodišnji pukovnik Alparslan Türkeş, a vođa general Cemal Gürsel, svrgnuta je prva na stvarno demokratskim višestranačkim izborima izabrana Vlada premijera Adnana Menderesa. Tačnije, Demokratska partija, s Menderesom kao premijerskim kandidatom, osvojila je tri uzastopne izborne pobjede – prvu (1950) i sljedeću (1954) apsolutnom (53,3 posto i 58,4 posto), a treću 1957. godine relativnom (48,6 posto) većinom glasova.

Isto tako je van sumnje da je Turska u 10 Menderesovih godina zabilježila ekonomski rast po stopi od 9 posto godišnje, da su preduzeti veliki infrastrukturni projekti, te da je njegova popularnost bila ukorijenjena u stvarnim promjenama kao što su mehanizacija poljoprivrede i napredak na poljima transporta, energije, obrazovanja i zdravstva. Za njegovog vakta Turska je postala članica NATO-a, jasno se (ideološko-ekonomski) orijentirajući ka Zapadu.

Svaki puč zahtijeva “pripremu terena”. Propagandna kampanja koja je prethodila 27. maju 1960. godine sastojala se od uobičajenih optužbi o diktatorstvu, cenzuriranju medija, korupciji, skretanju sa zapadne staze i sl., ali i od bizarno opscenih poput onih, koje je valjala ta “cenzurirana” štampa, uglavnom organ Republikanske narodne partije (CHP) Cumhuriyet, da se kemalistička omladina ubija, melje (da, melje) i ugrađuje da l’ u sudžuk, da l’ u asfaltne puteve (zavisno od mašte autora).

Dan-danas, poslije 60 godina, raspravlja se o tome zašto je puč izvršen, s propozicijama – čitaj: pojednostavljenjima – koje idu od “zato što je vratio arapski poziv za molitvu” (koji je CHP u svom antireligijskom divljanju tokom jednopartijskog sistema “preveo” na turski), pa do toga “zato što se približavao Sovjetskom Savezu” jer se Menderes spremao u zvaničnu posjetu SSSR-u. U suštini, te rasprave reflektiraju pošast političke korektnosti jer nema sumnje da je odgovor na pitanje koje se postavlja poslije svakog zločina – cui bono – samo i isključivo CHP.

Naime, hunta, odnosno njen dio vrlo je brzo poslije puča predao vlast lideru CHP-a İsmetu İnönüu, koji je kao neizabrani premijer vodio zemlju sljedećih pet godina do izbora 1965. godine. Četrnaest pučističkih “mladih oficira” koji nisu bili saglasni s tim potezom, uključujući i samog Alparslana Türkeşa, pučisti su poslali na dužnosti daleko od zemlje, odnosno u egzil. Isto se tako Alparslan Türkeş usprotivio smrtnoj presudi Adnanu Menderesu, ministru inostranih poslova (Fatin Rüştü Zorlu) i ministru finansija (Hasan Polatkan), koju je pučistički vojni sud presudio nakon suđenja koga se ne bi postidjelo ni Staljinovo pravosuđe. Također, nasmrt je bio osuđen i tadašnji predsjednik Republike Turske Celal Bayar, ali je preinačena u doživotnu robiju (pušten zbog zdravlja 1964. godine). Ta dva protivljenja uz veliku količinu političke tolerantnosti turskog naroda omogućile su Alparslanu Türkeşu da mnogo kasnije ostvari političku karijeru, te da bude praktično osnivač Partije nacionalističke akcije (MHP), koja je danas u savezu s vladajućom Partijom pravde i razvoja (AKP).

Ostrvo Yassıada, mjesto na kome se dešavalo to “ubistvo pravde” (predsjednik Recep Tayyip Erdoğan), prošle je nedjelje na 60. godišnjicu puča inaugurirano kao Ostrvo demokratije i slobode. Od 1978. napuštena škola turske mornarice, čije su prostorije 1960/1961. bile poprište suđenju upravo demokratiji, slobodi i volji naroda, 1993. godine pripalo je gradu Istanbulu, a nekoliko godina trajala je restauracija u svojevrstan memorijalni centar posvećen Menderesu, demokratiji i slobodi.

Činjenica da su inauguracionoj ceremoniji prisustvovali predsjednici i zvaničnici samo triju partija – lider AK partije Recep Tayyip Erdoğan, lider MHP-a Devlet Bahçeli i lider Velike jedinstvene stranke (BBP) Mustafa Destici – govori mnogo, ako ne i sve ne samo o odnosu drugih partija prema “najmračnijim danima u historiji republike” nego o odnosu prema kategorijama kao što su demokratija i sloboda.

Ignoriranje ovog događaja od strane partija i njihovih lidera kojima su usta puna “demokratije” i “slobode” uopće nije iznenađujuće. Kemalisti, odnosno CHP (koji sada čak i nije više kemalistička partija) nikad se nisu mirili s narodnom voljom i nikad se nisu odrekli oksimoronskog pokliča “za narod uprkos narodu”. Očekivati od CHP-a iskrenost u rehabilitaciji Adnana Menderesa, koje se fakat desilo prije 30 godina, a ovo je samo nastavak tog procesa, bilo bi previše. Da, činjenica da na površini postoji općeprihvaćeni konsenzus da je puč 27. maja bio katastrofalan za Tursku, te da je bio uvod u višedecenijski period armijsko-birokratsko-kemalističkog tutorstva, koje je unatoč slobodnim izborima bilo prepreka demokratiji, čini da skoro niko (više) ne brani taj puč. No isto je tako činjenica da je on 20 godina slavljen kao državni praznik upravo u vrijeme spomenutog tutorstva.

Slavili bi ga i danas da narodna volja nije postepeno razgrađivala tutorski sistem, tako da veličanje u ogledalu obrnutih “vrijednosti” više nije politički oportuno. Međutim, kako kažu, “vuk dlaku mijenja…” i zato je moguće vidjeti i dan-danas turske “lumene” koji prijete predsjedniku Recepu Tayyipu Erdoğanu Menderesovom sudbinom. Gülenistički pokušaj puča 15. jula (2016) upravo je bio pokušaj realizacije toga. No ako se paradigma i političke snage nisu mijenjale mnogo od 1960. godine, promijenila se riješenost naroda da ne dozvoli da mu šačica razbojnika nasilno mijenja volju.

Umjesto učestvovanja u inauguraciji Ostrva demokratije i slobode, lider CHP-a Kemal Kılıçdaroğlu ima mnogo važnija (partijska) posla. Naprimjer, otvaranje česme. Dan prije ceremonije na Yassıadi u ceremoniji, koja po bizarnosti premašuje sve što je ekipa zvana “Monty Python” ikad napravila, troje zvaničnika CHP-a: lider Kemal Kılıçdaroğlu, gradonačelnik Istanbula Ekrem İmamoğlu i predsjednica istanbulskog odbora CHP-a Canan Kaftancıoğlu “svečano” su otvorili restauriranu česmu Ahmeta III, koja dominira na prostoru između carske kapije palače Topkapı i Aja Sofije. Držeći (pogrešno nazvanu) “socijalnu distancu” s maskama na licima (doduše Kılıçdaroğlu ju je nosio naopačke), ovo troje divilo se građevini iz 1728. godine ili pak njenoj restauraciji, da bi na vrhuncu “ceremonije” prvo İmamoğlu, a zatim Kılıçdaroğlu otvorili i zatvorili slavinu iz koje je (o čuda!) potekla voda.

Da to nije propagandna egzibicija gradonačelnika Istanbula i kao sve prethodne slične egzibicije tog tipa potpuna katastrofa, događaj ne bi bio vrijedan spomena. Da se razumijemo, nije (tolika) katastrofa što predsjednik najveće opozicione partije, gradonačelnik grada od 16 miliona i predsjednica lokalnog odbora te partije “otvaraju” historijsku česmu poslije restauracije, jes’ malo patetično, ali čudne partije rade čudne stvari, pa me ovo podsjetilo da je gradonačelnik mog rodnog grada (Novi Sad) prije nekoliko godina “svečano otvarao” semafor na jednoj raskrsnici (da, član Vučićeve partije). Fijasko leži u tome da je gradonačelnik Istanbula pokušao da obmane javnost (što čini tokom 99 posto vremena) da je restauraciju organizirao i platio grad (pod njegovim vodstvom), što je, blago rečeno, najdalje od istine. Istina je da su restauraciju česme finansirali i organizirali istanbulski vakufi, a da je sve što je grad učinio bilo da je priključi na gradski vodovod.

“U laži su kratke noge”, kažu i vjerovatno su često u pravu. Kada je riječ o gradonačelniku Istanbula, redovno su u pravu. Istraga povodom prenatrpanih autobusa, koje sam kao direktnu sabotažu borbe protiv COVID-19 spominjao više puta, pokazala je da je su İmamoğluove optužbe, koje su megafonom pojačavali njegovi trol “novinari”, da je sve to komplot AK partije kako bi se njemu naškodilo – gargantuanska laž. Gužve su bile stvarne, neorganizirane i posljedica redukcije u broju autobusa. Možda neko izvinjenje? Ne, nemojmo pretjerivati. Priznanje, vrlo uvijeno od strane “najtrola” istanbulskog gradonačelnika – njegovog portparola – jeste najviše što se može dobiti. No teško da će to doprijeti do njihove publike s obzirom na to da će trol “novinari” zaboraviti da je o tome izvijeste.