Ratovi kao izrazito traumatični događaji predstavljaju značajna mjesta sjećanja. O spoznaji našeg sjećanja najbolji je primjer obilježavanje datuma 6. april, značajnog za historiju Sarajeva, ali i Bosne i Hercegovine. Ovaj datum predstavljaju tri historijska događaja u modernoj historiji Sarajeva: bombardiranje grada 1941. godine od njemačke avijacije, oslobođenje grada od fašističke okupacije 1945. godine te početak najduže opsade grada u modernoj historiji 1992. godine. No, ovaj datum suštinski simbolizira i borbu za očuvanje temeljnih vrijednosti na kojima počiva višestoljetna historija Sarajeva. Te vrijednosti satkane su u vakufnamama Isa bega Ishakovića i Gazi Husrev-bega, kao i u antičkom, srednjovjekovnom, osmanskom, austrougarskom te jugoslavenskom naslijeđu

Piše: Haris ZAIMOVIĆ

BOSANSKOHERCEGOVAČKO PROLJEĆE 1992. GODINE

Briselskom Deklaracijom o Jugoslaviji od 17. decembra 1991. godine, na temelju preporuka Badinterove međunarodne arbitražne komisije, konstatirana je disolucija SFRJ i tadašnje republike pozvane su da se do 23. decembra 1991. godine izjasne o nezavisnosti.

Nakon održanog referenduma o suverenosti i nezavisnosti Bosne i Hercegovine i izlaska iz jugoslavenske federativne zajednice, u zemlji se zaoštrava sigurnosno-politička situacija. Naime, već 1991. godine jedinice Jugoslavenske narodne armije (JNA), tada već uveliko kompromitirane i pod kontrolom srpskog režima Slobodana Miloševića, vrše agresiju na području hercegovačkog sela Ravno, a rezervisti, mahom iz Crne Gore, okupirali su grad Mostar.

Potom u aprilu 1992. godine započinje otvorena agresija JNA i srpskih paravojnih formacija napadima na Kupres, Bijeljinu, Zvornik, Livno, Bosanski Brod, Sarajevo, a onda i Foču i Višegrad. Bosna i Hercegovina već do sredine aprila broji stotine poginulih i na hiljade raseljenih lica. Početkom maja vihor rata i agresije zahvatio je cijelu Bosnu i Hercegovinu.

MEĐUNARODNO PRIZNANJE BOSNE I HERCEGOVINE

Šestog aprila 1992. godine Bosna i Hercegovina je doživjela svoje puno međunarodno priznanje s obzirom na to da su je kao međunarodni subjekt i nezavisnu državu priznale Evropska zajednica i Savezna Republika Njemačka, a dan poslije i Sjedinjene Američke Države.

Iako je Bosnu i Hercegovinu prije ovog datuma priznalo već nekoliko zemalja (Bugarska, Turska, Španija i Iran), šestoaprilsko međunarodno priznanje naše države dalo je zamaha stjecanju punog međunarodnog priznanja jer je poslije ovog datuma najveći dio zemalja svijeta priznao državu Bosnu i Hercegovinu. Kao subjekt međunarodnog prava imala je pravo da postane članica Organizacije UN, Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju, kao i članica svih drugih međunarodnih organizacija i agencija.

Šestoaprilsko međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine omogućilo je da naša zemlja 22. maja 1992. godine postane članicom Ujedinjenih naroda – Rezolucijom 757, čime je, kao sukcesor SFRJ, postala ugovorna strana svih konvencija i sporazuma koje je ratificirala bivša Jugoslavija.

POČETAK OPSADE SARAJEVA

Šestog aprila 1992. godine Sarajevo je blokirano, okruženo i napadnuto od strane JNA armije (4. korpus JA, preimenovan 14. maja u Sarajevsko-romanijski korpus VRS) te raznih srpskih vojnih, sigurnosno-policijskih i paravojnih formacija iz Srbije i Bosne i Hercegovine.

U aprilu JNA i zvanično postaje oružana snaga Savezne Republike Jugoslavije te de facto strana vojna sila na prostoru međunarodno priznate Bosne i Hercegovine.

U noći između 4. i 5. aprila osvanule su barikade na Grbavici, Sarajevskom aerodromu, Pofalićima, Ilidži, Vogošći i drugim dijelovima i prilazima grada, postavljene od strane paravojnih srpskih formacija Karadžićevog SDS-a, dok je Jugoslavenska armija, koja više ni u svom zvaničnom nazivu nije nosila obilježje “narodna”, ukopala svoje položaje na planinama i dominantnim uzvišenjima iznad Sarajeva te u kasarnama u gradu. Uvertira ovim barikadama bile su one od početka marta, kao svojevrsna generalna proba blokade Sarajeva.

Nedugo zatim, pokazalo se da je to bila ogromna koncentracija vojne sile s ciljem što bržeg zauzimanja i okupacije Sarajeva.

Sljedećeg dana odvijao se veliki antiratni prosvjed u Sarajevu, u kojem se okupilo više hiljada građana. Baš kao i mjesec ranije, probalo se mirnom šetnjom probiti barikade. Ne ulazeći na ovom mjestu u ikonografiju protesta, njegovih paradoksalnih zahtjeva, riječ je bilo o mirnim protestima i protestima za mir. Na njih je odgovoreno svirepom snajperskom vatrom pripadnika paravojnih formacija Karadžićevog SDS-a. U cilju stvaranja atmosfere straha i haosa, avioni Jugoslavenske avijacije vršili su probijanje zvučnog zida niskim nadlijetanjem iznad centra grada.

Tada padaju prve civilne žrtve opsade Sarajeva. Na Vrbanja mostu snajperskim hicima ubijene su Olga Sučić i Suada Dilberović. Istog dana formacije tzv. srpskog MUP-a napadaju školu republičkog MUP-a na Vracama, u kojoj je bilo više od 500 kadeta, prilikom kojeg je ubijen šesnaestogodišnji kadet Samir Mišić. Nisu to bile i jedine žrtve tih dramatičnih dana, početkom aprila (između 5. i 7. aprila) Sarajevo je počelo brojati svoje brojne civilne žrtve i prve pale borce u odbrani grada.

Ne zaboravimo i civilne žrtve terora u Sarajevu koje su pale 2. marta. Srpske paravojne formacije na gornjoj stanici trebevićke žičare ubile su uposlenika Ramu Bibera, a na Kobiljoj Glavi, iz automatske puške, u blizini svoje kuće ubijen je sedamnaestogodišnji Kenan Demirović.

Rano jutro 6. aprila 1992. godine Sarajevo dočekuje pod opsadom, ponovo suočeno s borbom za opstanak i, što će se nedugo zatim ispostaviti, borbom za očuvanje ljudskih i civilizacijskih tekovina. Proglašeno je vanredno stanje.

PRVI NAPAD NA GRAD

Dramatični događaji između 4. i 6. aprila govore o prvim napadima na grad Sarajevo. Pored snajperske i automatske paljbe po civilima i policijskim snagama te nadlijetanjem aviona iznad grada, pale su i prve minobacačke granate po gradu, ispaljene s Lapišnice i Trebevića. 5. aprila Jugoslavenska armija zauzela je aerodrom. Tom prilikom poginula su dva policajca. Pucalo se po mnogim sarajevskim naseljima: Vracama, Grbavici, Mojmilu, Vogošći, Faletićima, Jarčedolima, po Jevrejskom groblju te padinama Trebevića. Tog je 6. aprila rat i zvanično pokucao na vrata Sarajeva.

Ovaj datum predstavlja i zvanično početak pružanja oružanog otpora u Sarajevu. Agresoru su se suprotstavile jedinice iz redovnog i rezervnog sastava policije te dobrovoljci Patriotske lige i Zelenih beretki, ali i goloruki okupljeni građani. Naročito je svoj ugled i slavu stekla jedinica Odreda za posebne namjene MUP-a RBiH, Sarajlijama poznati kao “specijalci” ili “vikićevci”.

OPSADA GLAVNOG GRADA BiH (1992–1995)

Nemoguće je govoriti o 6. aprilu a da ne govorimo o bolnom i traumatičnom iskustvu kroz koje su Sarajevo i njegovi stanovnici prošli u periodu opsade (1992–1995). Riječ je o najdužoj opsadi u modernoj historiji. Trajala je 44 mjeseca (1.425 dana), što je, npr., tri puta duže od opsade Staljingrada i dva puta od opsade Lenjingrada u Drugom svjetskom ratu. Sarajevo ponovo proživljava kalvariju u kojoj je bjesomučnim granatiranjem i snajperskim djelovanjem ubijen 11.541 građanin (od toga, 1.601 dijete), a bilo je više od 47.500 lakše i teško ranjenih.

Veći dio opsade grad je bio bez vode, gasa i struje. Bolnice i drugi civilni objekti (škole, ambulante, humanitarne kuhinje, groblja, pijace, parkovi, kuće i zgrade, izbjeglički centri i dr.) bili su stalna meta srpske artiljerije i snajpera. Za vrijeme opsade prosječno je dnevno padalo 329 granata na Sarajevo. Rekord od 3.777 ispaljenih granata zabilježen je 22. jula 1993. godine. Danonoćno držanje grada pod teškom artiljerijskom vatrom činilo je ogromnu materijalnu štetu i razaranja u historiji Sarajeva nezapamćena do tada, a najveću štetu pretrpjeli su stambeni, infrastrukturni, privredni, kulturni i vjerski objekti.

Iznad Sarajeva bilo je ukopano više od 120 minobacača, više od 220 tenkova, te stotine drugih oklopnih vozila. Ukopano je bilo i na hiljade ostalog teškog naoružanja (topova svih kalibara, višecijevnih bacača raketa, navodećih raketa…), kao i nekoliko stotina protuavionskih mitraljeza i topova te tzv. sijača smrti (mitraljeza M84). Grad je bio izložen i avionskim napadima te napadima modificiranim avionskim bombama velikih razornih kalibara koje su ispaljivane s raketnih lansera na okolnim srpskim položajima.

Artiljerijskom vatrom s Poljina, Mrkovića, Crepoljskog, Barica, Borija, Lapišnice, Trebevića, Vraca, Grbavice, Lukavice, Vojkovića, Ilidže, Blažuja, Rajlovca i Vogošće te drugih srpskih položaja oko Sarajeva bili su pokriveni svi dijelovi grada.

Odmah po početku opsade bili su raspoređeni snajperisti JA i SDS-ovih paravojnih formacija, koji su sa zgrada, kuća i za tu namjenu posebno ukopanih položaja pucali na sve što se kreće u gradu. Kada su ih policija i TO BiH uklonili iz samog grada, snajperisti su nastavili djelovati s okupiranih dijelova Sarajeva: Grbavice, Vraca, Trebevića, tzv. Špicaste stijene, srpskih položaja iznad Pionirske doline, Poljina i Dobrinje IV. Ubili su više od 220, a ranili više od 1.030 građana Sarajeva. Među njihovim žrtvama bilo je više od šezdesetero ubijene, a na stotine ranjene djece. Meta su isključivo bili civili.

Sarajevo za vrijeme opsade trpi, kao i veći dio Bosne i Hercegovine, tešku humanitarnu situaciju. Suočen s prilivom desetaka hiljada izbjeglica iz okupiranih dijelova istočne Bosne, sarajevske šire regije te okupiranih dijelova grada, značajan broj Sarajlija morao je napustiti i svoje domove u gradu zbog razaranja neprijateljskom artiljerijom. Prema statističkim podacima, Sarajlije su dnevno imale na raspolaganju 129 grama hrane i 2% pitke vode u usporedbi s prijeratnim periodom.

Okupacija sarajevskog teritorija podrazumijevala je i pljačku širokih razmjera, tako su izneseni (premješteni) čitavi pogoni FAMOS-a, TAS-a, Energoinvesta te drugih privrednih subjekata. Masovno je pljačkana imovina zarobljenog i izbjeglog stanovništva u okupiranim dijelovima Sarajeva.

RAT I TEROR PROTIV CIVILA

Terorizam se definira kao upotrebu nezakonitog nasilja ili prijetnje istim, s namjerom prisiljavanja i zastrašivanja, a izraz teror definira se kao sistematično te planirano širenje straha i užasa kroz upotrebu nasilja, a sve s ciljem provođenja određenih državnih, vojnih i političkih interesa.

Upravo je Sarajevo, s drugim okruženim gradovima u Bosni i Hercegovini, bilo žrtva stravičnog terora i terorističkih napada agresora.

Pored danonoćnog bjesomučnog granatiranja grada, s ciljem “razvlačenja pameti” stanovništvu, vršena su i tzv. selektivna granatiranja dijelova grada. Vršena su i granatiranja po tačno utvrđenim koordinatama gdje su ciljevi bili tačno ucrtane ulice i stambeni, kulturni, vjerski, obrazovni i privredni objekti u njoj. Jedna od taktika bila je da se artiljerija umiri na par dana, pa kad se stanovništvo malo opusti i izađe na ulice, počne ponovno granatiranje, što je za učinak imalo značajan broj poginulih i ranjenih. Također su mete bila mjesta gdje se okupljao veći broj ljudi, poput tržnica, pijaca, bolnica, lokacije gdje se dijelila humanitarna pomoć i hljeb ili gdje se točila voda, potom škole, domovi zdravlja, bolnice te groblja prilikom ukopavanja poginulih, opet s ciljem ubijanja i ranjavanja što većeg broja građana.

U mnogim slučajevima radilo se o osmišljenom načinu granatiranja: nakon što padne jedna ili dvije granata, sačekalo bi se nekoliko minuta da ranjenim pristigne pomoć i onda bi se ispalile još dvije-tri granate. Sličan princip koristio se i prilikom korištenja zapaljive municije i granata na civilne i privredne objekte: nakon što vatrogasci i ljudi iz obližnjih kuća stignu da gase požar, to su morali raditi pod artiljerijskom, protuavionskom, mitraljeskom ili snajperskom paljbom.

Često se granatiranjem i snajperskom vatrom onemogućavalo uklanjanje tijela žrtava sa sarajevskih ulica, pa su tijela danima bila izložena kao poruka stanovnicima Sarajeva.

Ovo su sve činjenice koje su potvrđene presudama za ratne zločine Međunarodnog tribunala za bivšu Jugoslaviju u Hagu, a koje govore o teroru i terorističkim akcijama vojske koja je četiri godine držala Sarajevo u opsadi.

ZLOČINI SRPSKIH SNAGA

Sistematskim i preciznim granatiranjem grada vršeni su pokolji koji su bili dio kampanje teroriziranja Sarajeva. Brojna su stratišta u gradu: Bakareva ulica (sedmero ubijene djece), Budakovići (10 ubijenih), Ferhadija / Vase Miskina (26 ubijenih), Markale 1994. godine (68 ubijenih), Markale 1995. godine (37 ubijenih), Halači (8 ubijenih), Ulica žrtava fašizma (9 ubijenih), Trg solidarnosti 1992. godine (11 ubijenih), Trg solidarnosti 1994. (šestero ubijene djece), Trg ZAVNOBiH-a, improvizirana škola (poginula je učiteljica i troje đaka), Dobrinja III (15 ubijenih), Dobrinja, Ulica Hakije Turajlića (13 ubijenih), Sarajevska pivara / Isevića sokak (8 poginulih)…

Mračna sarajevska epizoda bio je Veselin Vlahović Batko, Sarajlijama poznat kao “monstrum s Grbavice”. U okupiranom dijelu grada, sarajevskim naseljima Grbavica i Vraca, prema izjavama preživjelih, Veselin Vlahović izvršio je ili saučestvovao u svirepim ubistvima i mučenju nekoliko stotina građana nesrpske nacionalnosti. Njegove metode ubijanja i mučenja ledile su krv u žilama. Učestvovao je i u protjerivanju više hiljada građana. Pored svirepih ubistava, Vlahović je silovao žene i djevojke. Batko nikad nije učestvovao u vojnim operacijama VRS, isključivo je i neometano ubijao i pljačkao.

Na području uže sarajevske regije, na teritoriju koji je u vrijeme rata bio pod kontrolom VRS, pronađeno je više od 20 masovnih grobnica s posmrtnim ostacima nekoliko stotina ubijenih.

Zločini protiv čovječnosti manifestirali su se i kroz bjesomučno razaranje grada. Uništavani su čitavi dijelovi grada, infrastrukturni i stambeni objekti, društvena, materijalna i kulturna dobra. Procjenjuje se da je za vrijeme opsade na grad ispaljeno više od 500.000 projektila. Bombardirano i do temelja je razoreno sarajevsko porodilište na Jezeru, sarajevska Vijećnica s Nacionalnom i univerzitetskom bibliotekom BiH, Orijentalni institut, zgrade Elektroprivrede i Energoinvesta, objekti GRAS-a, UNIS-ovi neboderi, električna centrala “Valter Perić”, zgrada Pošte na Obali, hotel “Evropa”, zgrada Crvenog krsta / križa (kino Sutjeska), dvorana ZETRA, Muzej ZOI-a, zgrada “Oslobođenja”, tvornica ALHOS, Željeznička stanica, hotel “Bristol”, Jajce kasarna na Vratniku, RTV repetitor na Humu i brojni drugi objekti. Stradali su i sakralni objekti poput katoličke crkve Sv. Vinka u Titovoj ulici i Magribija džamija na Marin-Dvoru i brojne druge na padinskim i rubnim dijelovima grada. Razorena su čitava gradska naselja poput Dobrinje V, Aerodromskog naselja, Butmira, Otesa, Stupa, Kovačića itd.

Pod stalnom artiljerijskom vatrom bili su zgrada Predsjedništva BiH u samom centru grada, potom Baščaršija, a naročito Begova džamija, gdje se procjenjuje da je samo na ove dvije cjeline palo više stotina projektila. Mimo svih konvencija ratovanja, agresor je sve vrijeme opsade pod vatrom držao bolnicu na Koševu, zgradu RTV doma, Velepekaru, Sarajevsku pivaru, Zemaljski muzej, saobraćajnice koje su spajale centralne dijelove grada s onim u Novom Sarajevu i Novom Gradu, te brojne druge objekte od značaja za funkcioniranje grada.

Posebna taktika teroriziranja stanovnika manifestirala se i kroz kontinuirano bombardiranje i paljenje (zapaljivom municijom) civilnih objekata, kuća, stambenih zgrada te ulica po cijelom gradu, koji su dnevno odnosili brojne živote. Procjenjuje se da je uništeno više od 10.000 domova, a više od 100.000 teško oštećeno.

ODBRANA GRADA

Tokom opsade je grad bio bukvalno hermetički zatvoren, linija opsade bila je dugačka između 40 i 45 kilometara, a operativna dubina blokade u prosjeku i do 20 kilometara. Agresor je tim zatvaranjem stvorio sve preduvjete za početak otvorene oružane borbe za Sarajevo. Raspolagao je s oko 18.000 dobro naoružanih i opremljenih vojnika. S pojačanjima je taj broj mogao doseći i do 30.000 vojnika. Protiv sebe u početku nije imao respektabilne vojne snage, stoga je i računao da mu za potpuni slom Sarajeva treba nekoliko dana, eventualno dvije-tri sedmice.

Građani Sarajeva u začetku su se uspjeli organizirati u prve male formacije Patriotske lige, Zelenih beretki, Hrvatskog vijeća obrane, te organiziranih jedinica TO RBiH i MUP-a RBiH kao i samoorganiziranih građana. Upravo s tim snagama odbijeni su prvi napadi na Sarajevo. Branioci Sarajeva u početnoj fazi brojali su oko 21.000 slabije naoružanih ljudi. No, taj je broj stalno rastao, pa su snage formiranog Prvog korpusa Armije RBIH, unutar opsjednutog grada, brojale u prosjeku oko 35.000 vojnika. Više od 6.000 vojnika dalo je svoj život za odbranu Sarajeva (5.574 Bošnjaka, 368 Hrvata i 235 Srba).

Neke od najznačajnijih bitaka za odbranu Sarajeva izvojevane su u početnoj fazi rata. Branioci su odmah pristupili blokadi svih kasarni u gradu iz kojih su dejstovale jedinice JA i koje su imale za cilj presjeći grad na više mjesta i spojiti se s jedinicama JA i srpskim snagama na Grbavici, Pofalićkom brdu, Žuči, Lukavici te Rajlovcu i Vogošći.

Oklopne i specijalne jedinice JA pokrenule su 2. maja napad na centar Sarajeva radi zauzimanja zgrada Predsjedništva BiH, Općine Centar, Skupštine grada Sarajeva te Centra službi javne bezbjednosti. Istovremeno je na Sarajevskom aerodromu JA uhapsila delegaciju BiH (predsjednika Predsjedništva RBiH Aliju Izetbegovića i potpredsjednika Vlade RBiH Zlatka Lagumdžiju). Jedinice TO BIH i MUP-a uspjele su tada odbiti napad, osujetiti vojni udar te odbraniti državne institucije i grad Sarajevo, a samim tim i državu.

Pofalićka bitka predstavlja još jednu značajnu bitku za Sarajevo, koja se odigrala 16. maja i u kojoj je agresor osujećen u namjeri presijecanju grada radi njegovog zauzimanja. Nedugo zatim, 1. juna, iz kasarne “Maršal Tito” povukle su se snage JA te je tim okončan svaki pokušaj presijecanja grada.

Za odbranu Sarajeva, također od presudnog značaja, bila je bitka za Žuč, koja se odigrala 8. juna. Branioci su na ovoj veoma važnom uzvišenju zauzeli njegov dominantan vrh Orlić te druge značajne lokalitete s kojih je granatiran grad. Koliki je značaj imao Žuč, govori i činjenica da je agresor više od godinu bezuspješno pokušavao vratiti ove položaje te da je ovo sarajevsko brdo bilo tema rasprave Saveta odbrane SRJ. Brdo Žuč do kraja rata ostalo je pod kontrolom Armije RBiH.

Jedna od veoma značajnih bitaka za opstanak Sarajeva bila je i ona za deblokadu sarajevskog naselja Dobrinja, koje je bilo u opsadi. Branioci su 30. juna nakon trodnevnih borbi uspjeli zauzeti dominantno brdo Mojmilo te time spojiti Dobrinju s ostatkom grada.

Jedna od najtežih epizoda u odbrani Sarajeva bio je pad i okupacija naselja Otes 4. decembra 1992. godine. U žestokom trodnevnom artiljerijskom i oklopnom napadu srpskih snaga na poluokruženi Otes poginulo je više stotina civila i vojnika te isto toliko ranjeno. U slobodni dio grada izbjeglo je na stotine civila – žena, djece i staraca.

SARAJEVSKI TUNEL

U toku rata 1993. godine prokopan je ratni tunel, tzv. objekt DB Tunel spasa. Ovaj se tunel prostirao ispod piste Sarajevskog aerodroma i spajao je sarajevska naselja Dobrinju i Butmir, koji je preko Hrasnice i Igmana i Bjelašnice bio spojen s ostatkom slobodne teritorije BiH i vanjskim svijetom.

U toku opsade kroz tunel su otpremani ranjenici, lijekovi, hrana i humanitarna pomoć. Tunel je omogućio prolaz vojnicima, dopremanje oružja i MTS-a, prolazak političara, ali i mnogih drugih: inžinjera, liječnika, kulturno-sportskih radnika, umjetnika i drugih javnih ličnosti iz Sarajeva i cijelog svijeta.

Tunel je bio dug skoro 800 metara s prosječnom visinom od 1,5 metara i širinom od metar. U toku 24 sata ovim malim putem prolazilo je oko 3.000 ljudi i 20 tona materijala. Tunel je odigrao ključnu ulogu u odbrani i operacijama oslobađanja dijelova teritorija Bosne i Hercegovine.

DUHOVNI OTPOR SARAJLIJA

Kada je smrt bila njegova svakodnevica, kada je gradu prijetilo nestajanje, Sarajlije su pružile odlučan otpor. Branioci grada, Sarajlije, nisu dali da se grad osvoji, kako fizički, tako i duhovno.

Bez struje i vode u opkoljenom Sarajevu odigrano je više od 40 pozorišnih premijera u Narodnom pozorištu, Kamernom teatru, Sarajevskom ratnom teatru te drugim improviziranim prostorima. U Sarajevu je u toku rata postavljeno više od 100 umjetničkih izložbi. U gradu su održavani brojni koncerti domaćih i izvođača iz regije i svijeta, sjetimo se samo koncerta sarajevske rok-scene “Rock under the Siege”, potom “Laibacha”, Sarajevske filharmonije pod dirigentskom palicom Zubina Mehte, Josea Carrerasa, frontmena grupe “Iron Maiden” Brucea Dickinsona, Joan Baez, Tereze Kesovije itd. Grad je sačuvao svoj festivalski karakter održavanjem festivala “Sarajevska zima”, ali i pokretanjem Sarajevo Film Festivala.

Zgrada dnevnog lista Oslobođenje bila je do temelja srušena, ali ove novine nikad nisu prestale izlaziti. Iako stalno izložena teškoj artiljerijskoj vatri, RTV Bosne i Hercegovine nije prestajala s radom i svaki je dan emitirala svoj program.

Škole i fakulteti nisu prestali s radom; u improviziranim prostorijama, pod granatama i bez elementarnih uvjeta za rad, održavani su nastava, predavanja, ispiti i odbrane diplomskih, magistarskih te doktorskih disertacija.

Rat je bio vrijeme iskazane hrabrosti, ali i inovativnosti i kreativnosti građana Sarajeva u preživljavanju i načinima na koje su nadomjestili nedostatak osnovnih energenata.

SPAŠAVANJE KULTURNE BAŠTINE

Nakon uništenja Orijentalnog instituta i Nacionalne i univerzitetske biblioteke, grupa zaposlenika Gazi Husrev-begove biblioteke odlučila se na svojevrstan poduhvat spašavanja rukopisa i knjiga iz tadašnjih prostorija. Danonoćno su prenošeni paketi s rukopisima i knjigama, prvo na jedno, a zatim na drugo, sigurnije mjesto.

U isto vrijeme, s prve crte odbrane grada, na kojoj se nalazio i Zemaljski muzej, grupa uposlenika ove ustanove pokrenula je riskantnu akciju spašavanja najvrednijih eksponata, između ostalog i sarajevske Hagade.

Sarajevo je danas više nego ikad suočeno s potrebom očuvanja svojih simbola, ali i duhovnih i materijalnih vrijednosti koji čine ovaj grad sebi svojstvenim. Odnos prema gradu i državi ne mjeri se jednodnevnim obilježavanjem 6. aprila ili 2. marta, odnosno 25. novembra i 1. marta. Ono se mjeri svakodnevnim životnim pristupom, odgovornim ponašanjem, kulturom urbanog življenja i shvatanjem da je ovaj grad star skoro 6 stoljeća, a sazidan na neolitskom, ilirskom, antičkom, srednjovjekovnom, osmanskom, austrougarskom i jugoslavenskom naslijeđu. Oni su neotuđivi dio današnjeg modernog Sarajeva.

Naše je društvo danas opterećeno površnim dnevnopolitičkim te ideološkim gledanjem na određene društveno-historijske događaje i procese. Taj uskogrudni pogled na život i svijet oko sebe postaje uteg koji pretvara obilježavanje značajnih datuma naše prošlosti u puki folklor –  svečane sjednice, polaganje cvijeća te specijalni kulturno-umjetnički program – a da se, zapravo, iz generacije u generaciju gubi sjećanje i suština.

Vrhunac apsurda u površnim raspravama o značaju obilježavanja velikih datuma iz prošlosti Sarajeva jeste da se najznačajniji događaji u historiji Sarajeva suprotstavljaju jedan drugom. Upravo ta nerazumna isključivost gura prošlost Sarajeva, odnosno “osnivanje grada” i “dan grada”, u suludu dnevnopolitičku i ideološku arenu.

Može se slobodno reći da je Sarajevo temeljeno na zadužbini općeg i društvenog dobra, brizi za bližnjeg, antifašizam, humanizam, ali i na ogromnoj ljudskoj i materijalnoj žrtvi. Sjećanje na 6. april jeste gledanje suštine ovog datuma, a to su temeljne civilizacijske vrijednosti na kojima počiva ovaj grad.

ŠESTI APRIL – SJEĆANJE NA PROŠLOST, POGLED U SADAŠNJOST I HOD U BUDUĆNOST

6. april u sebi nosi i sažima stihove našeg književnika Maka Dizdara: Ovdje se i umire da bi se živjelo, tu svu simboliku podnesene žrtve. Na nama je da promišljamo o njoj, da je se sjećamo i da joj na dostojanstven način odajemo počast.
7. april jeste sjećanje na sve pale borce u oba rata, koji su položili svoje živote u borbama protiv okupatora, za odbranu i oslobođenje grada. To je sjećanje i zahvalnost svim Sarajlijama, ali i ostalim Bosancima i Hercegovcima. Kako u Drugom svjetskom ratu, tako i u odbrambeno‑oslobodilačkom ratu, živote za Sarajevo dali su ljudi rodom iz mnogih krajeva Hercegovine, istočne Bosne, centralne Bosne, Sandžaka itd.
8. april jeste sjećanje na nevine civilne žrtve brutalne fašističke agresije i terora kroz koje su Sarajevo i njegovi građani prošli u nezapamćenoj kalvariji u oba rata. Da se ne zaboravi, nevini ljudi u ovom gradu, u fašističkim očima okupatora i agresora, bili su svi odreda krivi jer su predstavljali ono što su fašisti prezirali i htjeli uništiti: duh suživota i tolerancije, duh ovog grada i ideju Bosne i Hercegovine. Ovaj datum jeste i prisjećanje na sve preživjele i mnoge pojedince koji su dali svoj doprinos, kako u civilnom i vojno-policijskom segmentu odbrane grada, tako i u kulturno-duhovnom otporu.
9. april jeste i suočavanje i spominjanje teških i bolnih istina, poput učešća i podrške određenog broja Sarajlija u zločinima NDH režima, četničkog pokreta i njemačkog okupatora, potom odmazdama Sarajlija te nevino ubijenih od strane Jugoslavenske armije nakon oslobođenja grada 1945. godine, što ne umanjuje napore i žrtvu podnesenih u borbama za oslobođenje od okupatora i ustaškog režima. Također, i suočavanje s Kazanima i svim ostalim ubistvima nevinih civila i zarobljenih vojnika u gradu i okolini, počinjenih od strane pripadnika MUP-a i Armije RBiH, što ne umanjuje napore i žrtvu podnesenih u borbi za odbranu grada.
10. april jeste podsjećanje da nije samo Sarajevo stradalo. Tešku i brutalnu opsadu s nesagledivim stradanjima, genocidom i urbicidom prošli su i Srebrenica, Goražde, Mostar, Gornji Vakuf i Bihać.

Kroz 6. april njeguju se univerzalne vrijednosti antifašističke borbe i trajnog opredjeljenja za antifašizam, koji se ne smije vezati za ideologije komunizma ili tzv. zapadnoevropske kapitalističko-građanske demokratije. Pruženi otpor i pale žrtve dokaz su tog trajnog opredjeljenja, ali zalog te zadužbina data u amanet budućim naraštajima.

Na 6. april podsjećamo se na veličinu i otvorenost ovog grada u vrijeme organizacije i održavanja 14. zimskih olimpijskih igara, ali i borbe da se taj isti olimpijski i kozmopolitski duh očuva u vrijeme teške opsade i blokade grada.

Na 6. april trebamo se zapitati da li smo svojim odnosom, ponašanjem i odgovornošću uopće svjesni veličine ove žrtve i ostavljene zadužbine.

Šesti april nije samo sjećanje na odbranu ljudskog dostojanstva i pozitivnih ljudskih vrijednosti nego i trajno opredjeljenje za njihovo očuvanje i stalnu borbu da one budu dio naše svakodnevnog života u ovom gradu.