Pri osvajanju dijela novopazarske varoši dogodio se veliki i stravičan masakar civilnog življa kako u samoj Devlet-hanum džamiji (kasnije poznatijoj kao Krnja ili Batal džamija), tako i u njenom haremu i bližoj okolini. Naime, onaj dio Novopazaraca koji nije uspio da se domogne novopazarske tvrđave, iako ih je dijelilo svega nekoliko stotina metara od nje, pošto su im ustanici bili za petama, pokušali su da nađu utočište u ovoj džamiji i njenom haremu (dvorištu)

Novopazarski-zid-plača-ostaci-Devlet-hanum-džamije-gdje-su-srpski-ustanici-počinili-stravičan-zločin.

Novopazarski-zid-plača-ostaci-Devlet-hanum-džamije-gdje-su-srpski-ustanici-počinili-stravičan-zločin.

Piše: Esad RAHIĆ

Posljednji pokušaj da se sjeničko bošnjačko stanovništvo spasi od stravične sudbine koju su mu je namijenili Karađorđe i ustanici učinio je Numan-paša Pećki, koji je sa svojom vojskom poražen u bici na Suhodolu na Pešteri. Nakon toga, Karađorđe se izvjesno vrijeme zadržao u Sjenici, odmarajući vojsku. Odatle je s cijelim svojim odredom krenuo na Novi Pazar.

Posjete putopisaca Novom Pazaru neposredno prije i poslije ustaničkog napada na ovaj grad nam nude sljedeće podatke o njemu. Francuski baron Felix de Beaujour smatrao je da početkom 19. stoljeća Novi Pazar ima 10.000-12.000 žitelja i nazvao ga je trgom na kojem se razmjenjuju proizvodi Srbije, Bosne, Albanije, Makedonije i Rumelije. U tvrđavi na brdu sjedio je paša koji je upravljao cijelim Sandžakom, tj. predjelima između Bosne, Albanije, Srbije i Makedonije. Henri Pouqueville računao je da Novi Pazar ima 12.000 stanovnika. Neki su smatrali da Novi Pazar predstavlja drugu po veličini varoš Bosanskog ejaleta i da ima 16.000 žitelja. Uoči ustanka Novi Pazar je bio značajan šeher gdje su se sakupljali trgovci i roba ne samo iz okolnih zemalja već i iz Njemačke. Njegov čuveni mitrovdanski vašar trajao je 30 dana. Baron Gamero, početkom 19. stoljeća, zabilježio je da je to varoš koju su dvije godine ranije spalili Srbijanci i koja je poslije stradanja imala 9.000 stanovnika.

POČETAK NAPADA NA NOVI PAZAR

Karađorđe je stigao u Novi Pazar 16. juna ostavljajući malu posadu u Sjenici. Već krajem maja su pred Novim Pazarom stigle čete Dimitrija Kujundžije, rodom iz sela Hotkova kod Novog Pazara. U prethodnim kontaktima s Antonijem Pljakićem Karađorđe mu je naređivao da se primakne Novom Pazaru i da uputi 800 vojnika koji će zauzeti bogaze na planini Rogozni, gdje će se ukopati u šančeve i blokirati put prema Kosovu i Rumeliji. Pljakić nije uspio da uspostavi kontrolu nad Rogoznom jer su bošnjačko-albanske snage to već učinile prije njega. U Pljakićevoj vojsci nalazili su se ustanici iz karanovačke i studeničke knežine i pojedinci iz pazarske, kruševačke i vučitrnske nahije. Također je Karađorđe već bio obaviješten da Pazarci nisu sposobni da izdrže dužu opsadu jer na zalihama nisu imali dovoljno hrane. Tih dana u Novom Pazaru nije imalo mnogo vojske. Nakon bitke na Suhodolu, ostaci vojske Numan-paše Pećkog samo su se djelimično zadržali u gradu. Na gradskom bedemu bilo je “deset topova i 12.000 vojnika”. Komandanti odbrane bili su Numan-paša Pećki i kapetan paša pazarski. Navedeni broj vojnika u novopazarskoj tvrđavi pretjeran je i, prema većini autora, bilo ih je najviše 3.000, a vjerovatno i manje. U Novom Pazaru vladala je moćna feudalna porodica Ferhatagić, koja je imala nasljedno vojno dostojanstvo i svu vlast u ovoj oblasti.

Dakle, Karađorđe nije odmah krenuo u napad, već po isteku nekoliko dana. Braniteljima Novog Pazara nudio je da mu se predaju, a on zauzvrat da im dozvoli da napuste svoj rodni grad s pokretnom imovinom i ličnim naoružanjem. Međutim, već se i u Novom Pazaru pročulo o ustaničkoj vojnoj katastrofi kod Niša. Karađorđe potom u naredna tri dana spremi vojsku za odlučni napad.

“Smederevsku i rudničku i neku čast požeške pomeša, da udari odozgo, no da čeka kada udari Pljakić odozdo ispod Pazara uz Rašku, i kapetan Dimitrije Parezan, uprav od Karađorđeva šanca niz brdo. No Pljakić na opredeljeno vreme ne udari, a svi smo na njega očekivali. Vujica, videći da će da svane, primakne se bliže turskoj straži gde smo ih uzimali na pušci na oko.” Dakle, Vujica Vulićević, komandant smederevske vojske, prvi je krenuo u napad u zoru sa svojim Smederevcima. Njegovi prvi pucnji već su likvidirali jednog od stražara pored šanca. Lavina ustanika svalila se u šančeve na iznenađene branitelje. Uskoro i s Pljakićeve strane zapucaše puške i prolomiše se uzvici. Ustanici savladaše branitelje u šančevima i provališe u grad. Borbe su se vodile za svako dvorište, kuću i podrum. Veliki dio novopazarske varoši Srbi su osvojili na juriš već do popodneva 19. juna, između ostalog i pašin konak, i spalili po starom običaju. Dospjeli su do tvrđave i rijeke Raške. Branitelji ih sa zidina tvrđave dočekaše topovskom i puščanom vatrom.

O svom pohodu na Novi Pazar Karađorđe izvještava Sovjet: “Krenuvši se 31. maja iz Sjenice, stigao sam 3. juna pod Novi Pazar. Turci nisu smeli izići u polje. Tri dana je trajalo puškaranje. 6. juna Srbi pođu na juriš i zauzeše novopazarsku varoš. Mnogo je Turaka izginulo, u Srba je takođe mnogo ranjenih i 20 ubijenih. Srbi su zapalili svu varoš do samog grada i do reke Boške (Raške, E. R.) koja protiče posred varoši. Kuće na drugoj strani reke Boške nisu mogli zapaliti a Turci su tamo podigli jedan šanac.”

U Karađorđevom pismu upućenom K. K. Rodofinikinu od 10/22. juna 1809. godine iz Novog Pazara stoji: “Prvo, kako smo pošli iz Senice 31. maja, u ime Boga, jesmo na Pazar pošli i 3. junija jesmo došli kod Pazara, i Turci ne smedoše izaći u polje da se bijemo, nego jesu se utvrdili u meterize i svuda šance izkopali oko varoši. I onde 3 dana pomalo puškarasmo se: mi iz polja, a oni iz meteriza, mamimo i(h) da bi izašli u polje pak nekteše, nego se biju iz meteriza. A mi 6. junija u zoru udarimo na juriš, i dade gospodin Bog, te o(d)ma(h) u varoš uićosmo, i tuna po čaršiji i po meterizu mlogo Turaka izgibe. I neki se zastaše Turci po kućama. I onda se dosta naši(h) izraniše, i pogibe 20 momaka. A mi kad vidimo da naši iz neznanja ginu, a mi poč(n)emo paliti i sve popalimo do grada i do reke Raške, koja preko sred varoši teče. I sa one strane vode ima još pol čisla kuća što osta, ne mogasmo u nered popaliti, zašto Turci i drugi meteriz načinili, i ovamo dokle smo preuzeli bezbroj Turaka što je izginulo i mlogo pogoreli po kućama zašto nektedoše da se predaju. A 16 Turaka živi(h) jesmo u(h)vatili i praćamo i(h) u Čačak. Onde pobliže, ako bi kako mogli za kakvo roblje menjati, a sada opet spremamo se, u ime Boga, sa one strane vode da udarimo i što se bude slučilo (h)oćemo Vi javiti unapredak.”

U sljedećem pismu K. K. Rodofinikinu od 16/28. juna iz Topole Karađorđe između ostalog saopćava: “A sada vidim da vajde nije unapredak postupati nego vojsku da povučem malo natrag. Tako sada jesam pisao na sve starešine koji su preko Drine da se vrate natrag na ovu stranu i poziciju da upotrebe pokraj vode granicu da čuvaju. Također i ovom kraju, Ercegovini, jesam zapovest dao od Pazara da se trgnu na planinu Goliju, od Senice da se trgnu na Javor planinu, od Nove Varoši također na Javor, a od Višegrada na Ponikve… A šta se kod Pazara slučilo Vi pisali koje ne dvojim do sad da niste razumeli: Turci u samom gradu ostaše kao u toru, a drugo sve je popaljeno, ali eto sad njine sreće oće za sad da ostanu pošto svu vojsku natrag povučemo.” U napadu na Novi Pazar učestvovalo je oko 4.000 ustanika s osam topova.

POKOLJ CIVILA KOD DEVLET-HANUM DŽAMIJE

Pri osvajanju dijela novopazarske varoši dogodio se veliki i stravičan masakr civilnog življa kako u samoj Devlet-hanum džamiji (kasnije poznatijoj kao Krnja ili Batal džamija), tako i u njenom haremu i bližoj okolini. Naime, onaj dio Novopazaraca koji nije uspio da se domogne novopazarske tvrđave, iako ih je dijelilo svega nekoliko stotina metara od nje, pošto su im ustanici bili za petama, pokušali su da nađu utočište u ovoj džamiji i njenom haremu (dvorištu).

U pitanju je džamija koja je porušena od Vakufskog odbora Novi Pazar po naređenju Odeljenja za društvene službe Narodnog odbora opštine Novi Pazar 1962. godine, kao navodno “dotrajali objekat”, a koja se nalazila preko puta današnjeg novopazarskog zatvora u Ulici oslobođenja (nekadašnji Hućumetski ili Rizabegov sokak). Danas postoji očuvan jedan dio zidova ove džamije.

Ustanici su opkolili zatečeno bošnjačko stanovništvo, među kojima je bilo dosta žena, djece i staraca u džamiji i njenom haremu, a onda je uz vrisku i zapomaganje počeo njihov pokolj. Prema sačuvanom predanju, potoci krvi su tekli malim sokakom koji ide i danas pored zgrade novopazarskog zatvora u pravcu sadašnje Prvomajske ulice (nekadašnje Stambol džade). Narod je dugo vremena ovu malu ulicu zvao Kanli sokače (Krvavo sokače) jer su potoci ljudske krvi tekli tog dana ovim sokakom. Branitelji tvrđave i izbjegli Novopazarci u tvrđavi su bespomoćno sa zidina tvrđave gledali monstruozna događanja koja su se zbivala na nekoliko stotina metara od njih. Današnji očuvani dijelovi zidova ove džamije svojevrsni su novopazarski zid plača koji podsjeća na strahovit zločin Karađorđa i njegovih ustanika prilikom napada na Novi Pazar.

BOŠNJACI I ALBANCI BRANE NOVI PAZAR

Čuvši da Karađorđe ide s vojskom na Novi Pazar, osmanska vojska, koja je držala u opsadi Pljakića u Deževi, koji je prije toga doživio težak poraz, napustila je bojište i povukla se u pazarski grad radi odbrane Novog Pazara od Karađorđeve vojske. Dolazak ustanika u novopazarski kraj pozitivno je djelovao i na razgorijevanje ustanka u Jelačkoj nahiji, Gornjem Ibru i na Kopaoniku. Ustanici iz ovih krajeva zauzeli su teritoriju uzvodno uz Ibar do pred Mitrovicu i u blizini Vučitrna.

Zatim Karađorđe naredi da se privuku topovi i kubusi (vrsta velikog topa), pa otpoče žestoko bombardiranje novopazarske tvrđave. Računao je da mu treba 7 dana opsade da na predaju primora novopazarski garnizon. Grad su branili novopazarski garnizon, dijelovi Numan-pašine vojske i varoška bošnjačka milicija.

Vuk Karadžić je ovako opisao borbu za Novi Pazar: “Kara Đorđije, očistivši onako onaj kraj od Turaka, i sastavivši Srbiju s Crnom Gorom, ostavi ondje nešto vojske, a sa ostalom vrati se na Novi Pazar, i udarivši odmah na varoš popali mnoge kuće, a Turke satjera u šanac, pa ih stane biti iz topova i kumbura; i baš kad se zacijelo nadao da će mu se koji dan predati, stigne mu onaj žalosni glas od Kamenice”, odnosno o teškom porazu ustanika u bici na Čegru kod Niša.

Odnos Novopazaraca prema napadačima i slobodi svog grada jasno ilustriraju sljedeći stihovi:

“Kad Turcima sitna knjiga dođe

Ostaviše divit i hartiju,

Poskidaše svilene ćurkove,

Pa uzeše budak i motiku,

Za tri dana i dve noći tavne,

Od Srba se dobro utvrdiše,

Pa treći dan otpisuju Đorđu:

Karađorđe, carski odmetniče,

Čemu si se bolan usudio

Na careve zemlje napadati,

Naš je Pazar bio i ostaće!

Nijesmo ga prošnjom isprosili,

već na sablji junčaki dobili.

Kako smo ga na sablji dobili,

Bez sablje ga ni dati nećemo.”

Kapitulacija novopazarske tvrđave mogla je, po svoj prilici, da ima za posljedicu pad osmanske vlasti sve do granica Prizrenskog sandžaka, pošto od Novog Pazara do Prizrena nije bilo utvrđenog osmanskog grada. I kada su se spremali da grad na silu zauzmu i dok je novopazarska tvrđava bila izložena bombardiranju srpske artiljerije, ustanici su uhvatili tursko pismo kojim se s niškog fronta javljalo braniteljima Novog Pazara o strašnoj srpskoj pogibiji na Kamenici. Tim pismom hrabrili su ih da istraju u borbi protiv Srba, obećavajući im brzu pomoć. Istovremeno stiže i Karađorđu izvještaj s Deligrada o kameničkoj katastrofi i brzom nadiranju Turaka niz Moravu. Ovi događaji su bili spasonosni ne samo za opkoljenu vojsku i stanovništvo u novopazarskoj tvrđavi već su presudili sudbinu cijele do tada od ustanika zauzete teritorije u Sandžaku: u Starom Vlahu, Polimlju (od Priboja do Vasojevića), Sjenici i Pešteri (sa Suhodolom, Buđevom i Raždaginjom), Bijelom Polju s Bihorom i Koritima. Karađorđe, na ovu vijest, obustavi sve pripreme za napad, diže opsadu od Novog Pazara, pa žurno s jednim odredom konjice pođe 10/22. juna, po jednoj verziji, preko Golije i Dragačeva za Topolu, a po drugoj preko manastira Studenice i Gruže u pravcu Deligrada. Prilikom povlačenja ustanička vojska je trpjela gubitke i u novopazarskoj varoši od muslimana zabarakadiranih u svojim kućama. Takvih diverzanata u novopazarskoj varoši uhvaćeno je 16 i svi su oni bili strijeljani.

RANJAVANJE KARAĐORĐA I POVLAČENJE USTANIČKE VOJSKE

U jednom austrijskom izvještaju od 29. juna 1809. godine piše: “Tumač Teodata, koji se vratio iz Beograda, izveštava da je od verodostojnih ljudi doznao da su Turci opet potisli Srbijance iz Novog Pazara, i to s velikim gubitkom. Sam Karađorđe da je sigurno ranjen, ali da se i jedno i drugo vrlo strogo krije.” Poveo je sa sobom gotovo cijeli svoj korpus, ostavivši kao opsadnu snagu Pljakićeva odjeljenja i mjesne ustanike. Komandu nad osvojenim dijelom Sandžaka povjerava Milanu Obrenoviću. Duž ostalih dijelova granice ostavio je manje odrede, a svu ostalu vojnu snagu naredi da se prebaci u pravcu Velike Morave. Za njim se polako povuče i ostala vojske u granice Beogradskog pašaluka, ostavljajući osvojeni kraj. Prema nekim podacima, Srbi su pri napadu na Novi Pazar izgubili 70, a branitelji 300 ljudi.

U skladu s rečenim, izdao je sljedeću naredbu: “Da od sad za živu glavu u Tursku ne zadevate niti koga u Tursku da šalje a pročim vojvodama javi da se ne usude u Tursku prelaziti niti kog ajdučki slati nikakvu trgovinu za život ne propuštati; a kakvu trgovinu uhvate sve da imaocu oduzmu u begluk i da piše vladici pazarskom da ovamo izađe.”

Posljednji krupan događaj i posljednji uspjeh ustanika u Sandžaku iz ovog perioda jeste bitka na brdu Kukutnici 12/24. jula 1809. godine, kada je vojska pod komandom Miloša Obrenovića, štiteći veliki narodni zbjeg, pobijedila vojsku kojom je zapovijedao Sulejman-paša Skopljak i potisnula je prema Prijepolju.

Dva ustanička odreda, Hadži Prodanov, koji je bio u Vasojevićima, i Milana Obrenovića između Drine i Uvca, povukoše se najkraćim putevima, prvi u Stari Vlah, a drugi u Užice, mjestimice uznemiravani od osmanske vojske. Tako se bezuspješno završio Karađorđev pohod na Sandžak.

Povlačenje nije posljedica neuspješnog vojevanja u Sandžaku, već na drugim frontovima. Ustanici su već bili osvojili veći dio Sandžaka, očistili ga dobrim dijelom od osmanske vojske, vršeći istovremeno etničko čišćenje bošnjačkog življa. Da li bi u suprotnom Novi Pazar pao u ruke ustanika, to je pitanje na koje je teško odgovoriti, ali bi u slučaju da se to zaista dogodilo izazvalo kolosalne posljedice: ustanici bi definitivno ostvarili neposrednu vezu s Crnom Gorom, a Bosna bi bila odsječena od ostalog dijela Osmanskog carstva. Tada je izgledalo da će i ostala crnogorsko-brdska i hercegovačka plemena poći za primjerom Drobnjaka i Vasojevića i prihvatiti se oružja. Srpska nesreća na Kamenici, koja je posljedica prije svega nesloge srpskih vojvoda i nedovoljne aktivnosti ruske vojske, dovela je ne samo do kraha ofanzive u Sandžaku već i do ruba propasti ustaničku Srbiju. Sredinom ljeta osmanska vojska je uspostavila, iako uz veliku opasnost od hajdučkih presijecanja, komunikaciju koja je iz Rumelije išla preko Prištine i Novog Pazara za Bosnu i ponovo uspostavila osmansku upravu u krajevima od Priboja i Nove Varoši pa preko Prijepolja i Bijelog Polja do Vasojevića, Bihora i Pešteri i Sjenice.