crnogorske domoljube koji su se od 1916. do 1929. godine oružano borili, najprije u Prvom svjetskom ratu protiv Austro-Ugarske, a od 1918. godine pod krilaticom Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore i protiv srpske (Kraljevina SHS) okupacije Kraljevine Crne Gore.

Nakon zasjedanja tzv. Podgoričke skupštine u novembru 1918. godine na kojem je donesena sporna odluka o ujedinjenju Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije pod dinastijom Karađorđevića, pristalice crnogorske nezavisnosti i crnogorskog kralja Nikole Petrovića u januaru 1919. godine pokrenuli su Božićni ustanak protiv srpske vojske koja je ušla u Crnu Goru. Kako je istaknuto, ustanak je politički imao za cilj da se ponište odluke tzv. Podgoričke skupštine o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji; da se Crna Gora oslobodi faktičke vojne okupacije srpske vojske; da se odbrani i afirmira crnogorska državna nezavisnost i da Crna Gora kao punopravan i ravnopravan državno-pravni subjekt stupi u jugoslovensku konfederaciju, u kojoj bi imala ravnopravan status s ostalim njenim konstituentima.

Crnogorski januarski ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju i međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom zasijedanja Versajske (Pariške) mirovne konferencije (1919–1920) na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata provedenu i proklamiranu nasilnu aneksiju Crne Gore izvršenu od Srbije, već da hoće odbraniti svoju državnu samostalnost i nacionalnu slobodu.

U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću, organizator, ideolog i politički vođa Božićnog ustanka te kasniji crnogorski premijer u egzilu (1919–1921) Jovan Simonov Plamenac naveo je 31. decembra suštinu političke i ustaničke borbe crnogorskih zelenaša, rojalista i indipendentista, koji su po slomu ustanka nastavili s komitskom, gerilskom i emigrantskom borbom “za pravo, čast i slobodu Crne Gore”. Naime, u tom pismu Jovan S. Plamenac navodi: “Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima.“

Prema izvorima crnogorskih historičara, u Božićnom ustanku učestvovalo je, direktno i indirektno, približno 5.000 boraca. Zapadni i istočni sektor ustaničkih snaga, čiji su pripadnici opsjeli Cetinje i koji su stupili u borbu, brojao je gotovo 2.000 ljudi i bio je pod komandom kapetana Krsta Zrnova Popovića, koji se u novije doba doživljava kao neka vrsta ikone crnogorske nezavisne države i borbe protiv srpske okupacije.

Prema nekim historijskim izvorima, crnogorski zelenaši uspostavili su saradnju i koordinaciju s komitama s prostora Sandžaka koje je predvodio Jusuf Mehonić, a koji se, također suprotstavio okupaciji Sandžaka tako što je formirao oružane grupe kojima je primarni cilj bila osveta onima koji su vršili teror nad bošnjačkim življem u Sandžaku.

Unatoč činjenici da je zamišljen na širokoj osnovi, Božićni ustanak nije, za crnogorske ustanike, dao očekivane rezultate. No, oružani otpor srpskoj vlasti i njihovim pristašama u Crnoj Gori potrajao je različitim intenzitetom do 1929. godine. Broj ubijenih, ranjenih, uhićenih, osuđenih i interniranih crnogorskih domoljuba od 1918. do 1929. godine dostigao je brojku od 5.000, dok je veliki broj domova i materijalnih dobara uništen.

Reaktivacija ideja zelenaša devedesetih

Devedesetih godina prošlog stoljeća ideje zelenaša dolaze opet na javnu scenu u Crnoj Gori, a sjedište takvih ideja biva crnogorski prijestolni grad Cetinje. Ove ideje, u prvom redu, oličene su u Liberalnom savezu Crne Gore koji je predvodio Slavko Perović. Već tada dolazi do aktuelizacije ideje crnogorske nezavisnosti, crnogorskog jezika, crnogorske crkve i sl. Liberalni savez oštro se usprotivio ratnoj politici Miloševića i njegovih pomagača u Crnoj Gori.

Liberalni savez bio je devedesetih godina jedina stranka koja se oštro suprotstavila učešću crnogorskih vojnika i rezervista u ratovima na prostoru bivše SFRJ te granatiranju Dubrovnika i Agresiji na Bosnu i Hercegovinu. Na mitinzima Liberalnog saveza ostat će upamćena pjesma okupljenih Sa Lovćena vila kliče – oprosti nam Dubrovniče, ali i patriotske pjesme o Armiji BiH koje su se mogle čuti po cetinjskim kafićima.

Iz tog vremena ostalo je zabilježeno i kako su Cetinjani dočekali srpske akademike iz SANU, koji su na poziv vladike Amfilohija Radovića došli na skup SPC o Petru Petroviću Njegošu. Skup je prekinut pjesmom Nikad neće Crna Gora bit’ obala srpskog mora i skandiranjem Amfilohiju Radoviću “Risto Satano“.

Na prvim višestranačkim izborima 1990. godine LSCG nastupio je u sastavu Saveza reformskih snaga, a njegov jedini poslanik u prvom sazivu parlamenta bio je Slavko Perović. LSCG oštro se usprotivio ostanku Crne Gore u krnjoj Jugoslaviji, koju su već tada napustile Slovenija, Hrvatska, Makedonija i Bosna i Hercegovina.

Na referendumu održanom u proljeće 1992. godine, na kojem su se građani Crne Gore izjašnjavali o pitanju “Da li ste za to da Crna Gora kao suverena republika nastavi živjeti u zajedničkoj državi Jugoslaviji potpuno ravnopravno s drugim republikama koje to žele”, LSCG bio je glavni promotor nezavisnosti Crne Gore. Međutim, liberali su ovu bitku izgubili, ali njihova popularnost i ideja o nezavisnosti Crne Gore krenuli su uzlaznom putanjom.

Ipak, Liberalni savez nije uspio preživjeti do danas. Zbog različitih okolnosti LSCG se gasi a njegove ideje i politiku u potpunosti preuzima Demokratska partija socijalista s Milom Đukanovićem na čelu koja, naposljetku, Crnu Goru dovodi do nezavisnosti.

Ideje zelenaša, slobodne, nezavisne Crne Gore, otrgnute iz ruku velikosrpskog nacionalizma, danas doživljavaju možda i svoj zenit.