U organizaciji Univerziteta u Sarajevu i Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava održana je tribina “Antisemitska politika NDH u BiH”. Izlagači na tribini bili su Elijas Tauber, Almir Grabovica i Merisa Karović-Babić iz Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava UNSA, te Benjamina Londrc s Pravnog fakulteta Univerziteta u Travniku

Prognani iz njihovih domovina Španije i Portugala, kršćanskom Evropom, koja ih nije htjela, lutali su oko 150 godina. Novi su dom našli u Osmanskom carstvu. Prije 450 godina u Bosnu i Hercegovinu stigli su Jevreji. Prema historiografskim podacima, Sefardi doseljavaju u Sarajevo etapno tokom 15 stoljeća i oko 1550. godine formirana je prva jevrejska zajednica (općina), a nedugo zatim i pogrebno društvo. Jevrejsko groblje otvoreno je u Sarajevu godine 1545. Sedam odbornika, koji su ga stvorili, počiva tu zajedno, pod istom humkom smješteni oko tijela svog velikog rabina Baruha. Sarajevski Jevreji, koji su se kao etnička vjerska zajednica u BiH pojavili nakon progona iz Španije krajem 15. stoljeća, uglavnom su bili obrtnici, trgovci, farmaceuti i liječnici. Tokom stoljeća su Jevreji napredovali, te je Sarajevo postalo jedan od glavnih jevrejskih središta na Balkanu i bilo smatrano malim Jeruzalemom. Postoje podaci da je do sredine 19. stoljeća svaki liječnik u Sarajevu bio Jevrej.

IZ SOLUNA KA BOSNI

Sefardi s Iberijskog poluotoka, nakon boravka u Solunu, gdje su se prvobitno skrasili iz Španije, dolazili su iz raznih provincija. Druga i treća generacija prognanih Jevreja formirala je zajednice koje su nazivali po tim dijelovima Španije. Nazivali su ih Kal Aragon, Kal Leon, Kal Gallego, Kal Catalan… Španija i danas, 450 godina nakon dolaska Jevreja u BiH, ima posebno mjesto u životima ovih ljudi. Dio te posebnosti jeste i ladino jezik, formiran u periodu od 400 do 500 godina, a koji predstavlja simbiozu jezika srednjovjekovne Španije – jezika Servantesa, hebrejskog i lokalnih jezika prisutnih na prostoru BiH od dolaska Sefarda. “Radi se o jeziku koji je nastao pod utjecajima lokalnih sredina u kojima su živjeli Jevreji, te koji, osim španskog i hebrejskog, sadrži elemente turskog, grčkog, italijanskog (venecijanski dijalekt), francuskog, portugalskog, njemačkog i slavenskih jezika”, kaže Eli Tauber, najbolji poznavalac historije bh. Jevreja.

Judeoespanol se u Bosni govorio nekoliko stoljeća. U Sarajevu se taj jezik naročito mnogo koristio od 1880. pa do početka Drugog svjetskog rata. Do rata je svaki pet stanovnik grada govorio ovim jezikom. Nažalost, kako su Jevreji nestajali u holokaustu, tako je i judeoespanol nestao iz Bosne. Poslije Drugog svjetskog rata ostalo je malo Jevreja koji su govorili španjolski, a koristili su ga samo u međusobnoj komunikaciji. Danas ga u BiH govori samo jedan čovjek – Moris Moco Albahari. Punih 450 godina nakon dolaska u Bosnu i Hercegovinu, Jevreji se suočavaju s tihim nestajanjem. U Sarajevu ih je danas oko 700, mahom starijih ljudi, bez omladine koja bi trebala nastaviti održavati specifičnu tradiciju i običaje sefardskih Jevreja. Njihov je jezik – ladino, svojevrsna kombinacija španskog, portugalskog i hebrejskog jezika, uz primjese turcizama i lokalizama, iako postoje planovi da se na sarajevskom Filozofskom fakultetu oformi katedra za njegovo izučavanje – na izdisaju. Do Drugog svjetskog rata taj je jezik bio uvriježen među jevrejskom populacijom u BiH, a sefardske romanse, uz bosansku sevdalinku, tvorile su jedinstven muzički milje ovog podneblja.

OKUPACIJA I NAJTEŽI DANI

Najteži dani bili su pred početak i u Drugom svjetskom ratu. Prema dostupnim podacima, stradalo je između 65 i 70 posto Jevreja u BiH. Danas je, za malobrojnu Jevrejsku zajednicu, aktivna samo jedna sinagoga u Sarajevu, gradu u kojem ne postoji rabin još od 1968. godine. “Jevreji su tih proteklih 500 godina preživjeli mnogo i lijepih i ružnih situacija, a one lijepe zaista trebamo pamtiti. Treba, međutim, govoriti i o ružnim trenucima kroz koje je jevrejsko stanovništvo prošlo tokom Drugog svjetskog rata i vremena NDH”, kaže Benjamina Londrc, koja je istraživala pravni položaj jevrejske zajednice do Drugog svjetskog rata, odnosno u periodu NDH.

Prije Drugog svjetskog rata, do 1929. godine, država se nije miješala u rad jevrejskih vjerskih općina. Zakon o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji donijet je 14. decembra 1929. godine, a osnovna mu je karakteristika bila da ne određuje samo odnos države prema vjerskoj zajednici, nego propisuje unutrašnje uređenje Jevrejske vjerske zajednice i ukida tradicionalnu samoupravnost jevrejskih općina. Umiljavajući se nacističkoj Njemačkoj, tadašnja jugoslavenska vlast počinje s diskriminacijom. Počelo se postavljati jevrejsko pitanje, krenula je propaganda protiv Jevreja u novinama. Vlada je 5. oktobra 1940. godine donijela dvije uredbe diskriminatorskog karaktera. Prva je Uredba o mjerama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnje s predmetima ljudske ishrane, a druga Uredba o upisu lica jevrejskog porijekla za učenike univerziteta i drugih visokih, viših i srednjih škola.

Nakon što je Njemačka napala Jugoslaviju, BiH postaje dijelom NDH. Rješavanje “židovskoga pitanja” prepušteno je ustaškim vlastima. Već u aprilu 1941. godine ustaška država stvara zakonsku podlogu za diskriminaciju i masovne progone. Ustaške vlasti postavljaju Srećka Bujasa da se “stara” o Jevrejskoj opštini u Sarajevu. Iako je bilo protesta Muslimana protiv diskriminacije Jevreja, počele su pljačke, paljevina, konfiskacije. Jevrejima je naređeno da nose žutu zvijezdu, organiziraju se deportacije na prisilni rad, svi Jevreji morali su se registrirati i kupiti žutu oznaku. Nakon toga, oko pet hiljada sarajevskih Jevreja deportirano u koncentracione logore. U narednih godinu dana deportirano ih je još dvije hiljade. Od ukupno 39 hiljada jugoslavenskih Jevreja, život je izgubilo njih oko 24 hiljade. Oko sedam hiljada otpremile su njemačke snage u logore smrti. Preživjelo je oko devet hiljada Jevreja. Od oko 14 hiljada bh. Jevreja, ubijeno ih je 10 hiljada.

“Svaki put kada govorimo o nekom masovnom zločinu, a holokaust je definitivno najveći genocid koji se desio u historiji čovječanstva, važno je naučiti određenu lekciju”, kaže Eli Tauber. “Zakoni koji su doneseni u vrijeme NDH bili su projicirani tako da se uništi dignitet Jevreja, da se opljačkaju kao zajednica i pojedinci te da na kraju budu provedeni u koncentracione logore.” Tauber priča kako se radilo o rasnim zakonima, odnosno zakonima za zaštitu države naroda arijevske krvi, na osnovu kojih su odmah izbrisani svi drugi koji to nisu, dakle, Jevreji, Romi i Srbi, mada su se ti zakoni najvećim dijelom odnosili na Jevreje i Rome. Ti su zakoni doneseni samo sedam dana nakon formiranja NDH. Radilo se, zapravo, o prepisanim nürnberškim zakonima nacističke Njemačke. Razlika je, pojašnjava Tauber, bila samo u tome što su nürnberški zakoni imali neke svoje osobenosti u smislu odluka koje su donošene u provođenju zakona i načina na koji su se provodile.

OZMO, ŠNAJDER, PAPO

Iako niko nema pouzdane podatke o broju Jevreja koji su živjeli u BiH prije Drugog svjetskog rata, smatra se kako ih je u našoj zemlji bilo oko 15 hiljada. Njima valja pridodati i oko hiljadu Jevreja koji su, iz raznih dijelova Evrope, iz zemalja koje su bile meta nacističkih snaga, bježali u Bosnu tražeći spas. Nažalost, gotovo svi ti koji su pred rat stigli u Bosnu pobijeni su, mnogi i zato što imali vremena upoznati komšije i steći prijatelje koji bi ih spašavali od Nijemaca ili ustaša. Oni koji su se spasili najčešće su bježali ka Mostaru i dalje prema Dalmaciji, i to iz veoma jednostavnog razloga – ti su dijelovi bili pod italijanskom vlašću i nije bilo holokausta.

Tek nakon pada Italije, morali su ići dalje, no tada je već bilo mnogo lakše spasiti glavu. Bosanski Jevreji najčešće su skončavali u Jasenovcu i Staroj Gradišci, dok su žene i djeca bili deportirani u Đakovo, i tamo uglavnom umirali od tifusa. BiH je u holokaustu izgubila na desetine svojih uglednih i priznatih građana Jevreja, koji su ostavili neizbrisiv trag u njezinoj historiji. Među njima su, primjerice, Moritz Levy, Danijel Ozmo, zatim filozof i matematičar Marcel Šnajder, ali i Linda Papo, prva žena-pisac drama na Balkanu, koja je umrla od tuge za djecom koja su od nje odvedena u koncentracijski logor. Jedan od onih koji se spasio bio je Isak Samokovlija, zato što je bio doktor i jer je trebao onima koji su ga slali na rad u Doboj i Kiseljak.

U BiH, izuzev sabirnog centra Kruščica kod Travnika, nije bilo koncentracijskih logora. Bosna i Hercegovina je dala mnogo pravednika, ljudi koji su spašavali Jevreje u holokaustu i koje je priznao izraelski “Vad Yashem”, službeni memorijalni centar. Najpoznatiji su, svakako, rahmetli Derviš i Servet Korkut. Derviš Korkut bio je kustos sarajevskog Zemaljskog muzeja, čuven po spašavanju Hagade iz kandži nacista. Izraleski “Vad Yashem” je proglasio pravednicima 47 Bosanaca i Hercegovaca. Svi su oni opisani i sačuvani od zaborava u knjizi Elija Taubera Kada su komšije bili ljudi. Ta je knjiga priča o običnim ljudima i njihovoj čudesnoj hrabrosti, komšijama koji su riskirali sigurnu smrt ili deportaciju kako bi spašavali svoje prijatelje i komšije i poznanike.

Prvi su zvaničan status pravednika zaradili sredinom devedesetih godina prošlog stoljeća. Sam proces dobivanja statusa veoma je strog, a procedura istraživanja traje godinama. Među bh. pravednicima su porodica Hardaga, zatim porodica Kapetanović iz Bosanskog Novog, Olga Kuković, Adam Til… Tu je i bosanski Schindler, Tuzlak Ratomir Deletis, otac čuvenog neurokirurga Vedrana Deletisa. Radeći kao okružni tužitelj u Tuzli, Ratimir je spasao najmanje stotinu Jevreja i zaradio status pravednika. Danas u BiH živi oko hiljadu Jevreja. Najveći dio ih u Sarajevu, oko 700. Organizirani u zajednicu Jevrejskih opština BiH, diče se Hagadom, svetom knjigom donesenom iz Španije. Nastala je 1350. godine u redakciji Rav Moše Kohena u Zaragozi, a dva stoljeća nakon nastanka, u BiH su je donijeli Sefardi.

Pavelićevi rasni zakoni

Tridesetog aprila 1941. godine poglavnik NDH Ante Pavelić potpisao je nekoliko odredaba o rasnoj pripadnosti. Njima je određeno ko je državljanin NDH, ko je arijevskog porijekla, ko su Jevreji i kakva su njihova “prava”. Drugog maja 1941. godine objavljeno je “pravno” tumačenje donesenih zakonskih odredaba. U njima, između ostalog, stoji: “U hrvatskom narodu žive kao manjine dvije rasne zajednice, koje se po svojim rasnim komponentama bitno razlikuju od hrvatskoga naroda. Jedna na socijalno visokom stupnju-Židovi, a druga na niskom socijalnom stupnju-Cigani. Rasni zakoni zapravo su samo u Njemačkoj dosljedno biološki osnovani. U rasnom zakonodavstvu ostalih država vjerska pripadnost igra bitnu ulogu, što naravno ne može dovesti do zadovoljavajućeg rješenja rasnog pitanja. Da Madžarska, Slovačka i Rumunjska imaju velike poteškoće s rješavanjem rasnog problema, razumljivo je, jer Židovi sačinjavaju veliki postotak pučanstva. (…) Država Hrvatska se nalazi u istom povoljnom položaju kao i Njemačka, jer ima relativno malen postotak nearijskih elemenata. Prema statistici od god. 1921., koja omogućuje najjasniji uvid, jer je provedena prema teritorijalnoj podjeli prije svjetskoga rata, bilo je: U Hrvatskoj, Slavoniji i Međimurju 2.739,593 stanovnika, od toga Mojsijeve vjere 20.338. U Bosni i Hercegovini 1.889.929 stanovnika, od toga Mojsijeve vjere 12.028. U Dalmatinskoj Hrvatskoj 621.429 stanovnika, od toga Mojsijeve vjere 322. Ukupno 5.250.941 stanovnika, od toga Mojsijeve vjere 32.688 stanovnika, što u postotcima iznosi 0,62 posto Židova Mojsijeve vjere, uz valjda nekih 0,2 posto Židova kršćana i mješanaca. To su joj manji postotci, nego u Njemačkoj prije god. 1935. (0,8 posto Židova Mojsijeve vjere). Time, što značenje rase dolazi do izražaja u zakonu o državljanstvu, fiksirano je jedanput zauvijek, da je Nezavisna Država Hrvatska nacionalna država i da samo Arijci imaju pravo da u njoj zauzimaju odgovorne položaje i da ravnaju njezinom sudbinom.”