Novopazarski nalaz” ili “autarijatsko blago” treba vratiti gradu kojem pripada, odnosno Novom Pazaru. Ovaj jedinstveni nalaz bio bi turistički i znanstveni brend Novog Pazara i Zavičajnog muzeja u ovom gradu. Gradske vlasti i Zavičajni muzej trebaju pokrenuti inicijativu za povratak ovog izuzetnog ilirsko-grčkog blaga Novom Pazaru jer njemu izvorno i pripada

Piše: Esad RAHIĆ

Najpoznatiji i najdragocjeniji eksponati u okviru zbirke grčko-helenističkog perioda Narodnog muzeja u Beogradu upravo su oni koji pripadaju tzv. “novopazarskom nalazu”. Sam naziv zbirke eksponata govori o mjestu odakle ovaj neprocjenjivo važan i bogat nalaz potječe. Riječ je o ilirsko‑grčkom blagu nađenom u tumulu ispod temelja Petrove crkve, u kome je sahranjivanje vršeno tokom bronzanog i željeznog doba. U prvoj polovini 5. stoljeća p. n. e., u ranoantičko doba, tu je sahranjen i predstavnik domaće ilirske aristokracije čiji je grobni inventar zbog bogatstva i značaja ušao u naučnu literaturu pod imenom “novopazarski nalaz”.

Elementi materijalne kulture naroda koji su živjeli na sandžačkim prostorima u predslavenskom periodu, utvrđeni na osnovu arheoloških istraživanja, potvrđuju da su Iliri na ovim prostorima bili dominantno prisutni nekoliko hiljada godina. Zna se da su bili organizirani u plemenima, a da su kasnije imali i svoje plemenske saveze, od kojih su neki prerasli u moćne države.

Na osnovu do sada izvršenih arheoloških radova saznajemo da je teritorija novopazarske općine bila naseljena od davnina, i to gušće nego drugi krajevi. U predslavensko doba tu su živjeli Iliri i, prema pretpostavkama arheologa, na središnjem toku rijeke Raške bilo je sjedište jednog ilirskog plemenskog saveza, a po svemu sudeći, imali su i svoju bogomolju na mjestu gdje se sada nalazi Petrova crkva, što nam ukazuje da je ovo mjesto bilo od davnina privlačno za obavljanje kultnih i religioznih obreda. Riječ je o jezičastom završetku jedne zemljane terase iznad rijeke Deževe, blizu njenog utoka u Rašku. U okolini kompleksa i neposredno ispod crkve pronađena je prahistorijska keramika, a u nekoliko žrtvenih jama i grobova ostava nakita od ćilibara, zlata i stakla, zlatno i srebreno posuđe ilirskog i grčkog porijekla s kraja 6. i iz 5. stoljeća prije nove ere. Možda je na istom mjestu ili u neposrednoj blizini postojao rimski paganski hram, sudeći prema dvjema spolijama ugrađenim u zidove crkve. Jedna je fragment rimskog sarkofaga u kružnom zidu sjeverne konhe, a druga dio žrtvenika s rimskim natpisom u sjeverozapadnom pilistru.

Kada su 1957. godine izvršena prva arheološka istraživanja, u cilju ispitivanja njene arhitekture – načina zidanja priprate kod mjesta gdje se ona sastaje sa sjevernim polukružnim zidom, koje je započeo arh. Jovan Nešković, otkriveno je izuzetno bogatstvo zlatnog nalaza. Ovo epohalno otkriće uvjetovalo je da se odmah pristupi sistematskim arheološkim istraživanjima crkve, u saradnji sa stručnjacima iz Narodnog muzeja u Beogradu. Tokom radova od 1960. do 1962. utvrđeno je da je Petrova crkva podignuta na prahistorijskoj nekropoli, tj. tumulusu većih dimenzija, na brežuljku od nabačene i nasute zemlje nad grobovima pokojnika iz raznih razdoblja prahistorije, osobito metalnog doba. Rubovi ove velike humke oivičeni su vijencem većih kamenih blokova, u kome su nađeni i fragmenti urni za stavljanje pepela pokojnika.

Bogat nalaz iz Petrove crkve sada se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu. On sadrži neprocjenjivu riznicu zlatnih, srebrnih i ćilibarskih ukrasnih predmeta i grčke vaze, odnosno predmete koji su bili još za života vlasništvo ilirskog kneza ili kneginje, kao raskošan ukras vlasnika i njegovog doma. Cijela zbirka predstavlja reprezentativnu opremu njenog vlasnika, koja je s njim pokopana jer se vjerovalo da sve to treba da se ponese i na onaj svijet. Tu se najprije ističu velike zlatne toke – falere s graviranim ornamentima, zlatni ukrasni predmeti, dva zlatna pojasa od iskucanog zlatnog lima s bogatom dekoracijom, zatim veliki broj perli od ćilibara, među kojima neke, prema obliku i načinu predstave figure i prema stilu, pokazuju sličnost s djelima grčke skulpture tzv. arhajskog perioda (7. i 6. st. p. n. e.). Posebno se izdvajaju grčke vaze tzv. crnofiguralnog stila, s likovima islikanim crnom bojom na crvenoj pozadini. Jedna od ovih grčkih vaza predstavlja olpe, krčag koji po svom stilu i dekoraciji pripada grupi grčke keramike, što se sa sigurnošću može datirati u kraj 6. stoljeća p. n. e. ili najkasnije u 5. stoljeće p. n. e. Tako se, zahvaljujući ovom sudu (za ulje ili vino), za cijeli “novopazarski nalaz” iz Petrove crkve može prilično pouzdano utvrditi da pripada ovom antičkom vremenu. Treba ukazati da većina predmeta, a posebno grčke vaze, po mišljenju istaknutih proučavalaca antičke umjetnosti kod nas koji su ovaj nalaz ispitivali, vodi stilsko porijeklo s Apeninskog poluotoka, tj. da pripada grčkoj umjetnosti koja se njegovala u zapadnom Sredozemlju, a ne u samoj Grčkoj. Ovo gledište ukazuje da su i tokovi antike, kao i kasnije ranokršćanski i srednjovjekovne umjetnosti dopirali do današnje novopazarske oblasti i preko Jadranskog primorja.

Ilirsko-grčko blago iz Novog Pazara predstavlja grobne priloge iz tumula, prečnika oko 55 metara, na kojem je kasnije podignuta Petrova crkva. Na osnovu nađenih predmeta pretpostavlja se da grob potječe s kraja 6. ili iz 5. stoljeća p. n .e., dok se, prema bogatstvu materijala, pretpostavlja da je bio kneževski, mada bi se zbog odsustva oružja među prilozima reklo da je prije pripadao nekoj kneginji nego knezu. Po svoj prilici, riječ je o dva tumula, jednom starijem iz bronzanog doba i jednom mlađem, podignutom nad prvim, s kraja starijeg metalnog doba. U okviru starijeg tumula nađena su tri groba s urnama, dok su u mlađem, u blizini spomenutog blaga, otkriveni ostaci spališta, što govori da je pokojnik bio spaljen.

To je period razvijenog metalnog doba, odnosno razdoblje procvata intenzivnog razvoja vlasti, ugleda i bogatstva ilirske plemenske aristokracije. Ovaj nalaz predstavlja grobni inventar vezan nesumnjivo za nekog uglednog predstavnika domaće plemenske aristokracije. Nameće se pitanje kojem je ilirskom plemenu pripadao ovaj knez ili kneginja. Mada ima mišljenja da ovaj velikaš pripada plemenu Dardanaca, preovladava stav da je vjerovatno iz redova plemena Autarijata.

Ovi su nalazi dio tzv. glasinačke kulture, koja je usko povezana s kulturom zapadnih i jugozapadnih dijelova Balkanskog poluotoka.

“Novopazarski nalaz” ili “autarijatsko blago” treba vratiti gradu kojem pripada, odnosno Novom Pazaru. Ovaj jedinstveni nalaz bio bi turistički i znanstveni brend Novog Pazara i Zavičajnog muzeja u ovom gradu. Gradske vlasti i Zavičajni muzej trebaju pokrenuti inicijativu za povratak ovog izuzetnog ilirsko-grčkog blaga Novom Pazaru jer njemu izvorno i pripada.

Da je ovakav zahtjev doista razuman, govori i primjer građana Zaječara koji nisu dozvolili da prelijepi mozaici i drugi arheološki nalazi s lokaliteta Felix Romuliana ili Gamzigrad završe u Narodnom muzeju u Beogradu, kako je svojevremeno i planirano, već su izričito i ultimativno zahtijevali da ostanu u Narodnom muzeju u Zaječaru, što se na kraju i dogodilo. Danas je svaka posjeta Zaječaru propraćena posjetom ovom lokalitetu i Narodnom muzeju Zaječar.

Zar nije nelogično da, ako želiš da vidiš “novopazarski nalaz” ili “autarijatsko blago” iz Novog Pazara, moraš ići u daleki Beograd i beogradski Narodni muzej? Osim toga, ovaj pogrebni inventar pripada autarijatskom knezu ili kneginji čije je sjedište bilo na teritoriji današnjeg Novog Pazara, a ne Beograda.

I zato tražimo da se ovo blago, kao i arheološki nalazi pronađeni na Pazarištu, na lokalitetu Gradina, za koji se smatra da su ostaci srednjovjekovnog grada Ras, naročito novac kralja Radoslava, kao najstariji pronađeni srpski srednjovjekovni kovani novac, obavezno vrate gradu na čijoj su teritoriji pronađeni i odakle su odnijeti u Beograd. To isto važi i za nalaze s Gradine kod Postijenja, za koju neki arheolozi smatraju da je pravi Ras, s lokaliteta Đurđevi Stupovi i svih ostalih lokaliteta koji pripadaju našem gradu.

To bi ojačalo kulturološki i turistički kapacitet i značaj Novog Pazara, a osim toga, zašto bi se Beograd kitio tuđim perjem, a Novi Pazar odricao onoga što je njegovo neprocjenjivo vrijedno arheološko blago?! Što bi rekla stara dobra krilatica: “Tuđe nećemo, svoje ne damo.”