Ovo dvoje mladih, kreativnih ljudi dio su grupe “Četiri lica Omarske”, umjetničkog kolektiva koji svojim akcijama širom svijeta podsjeća na to šta se dešavalo u prijedorskim logorima smrti 1992. godine i čiji se članovi ne libe kazati kako je u tom gradu na zapadu BiH počinjen genocid

Piše: Sudbin MUSIĆ

Koncentracioni logor Omarska, kao i dva druga prijedorska logora Keraterm i Trnopolje, formiran  je 26. maja 1992. godine odlukom  Kriznog štaba tadašnje Opštine Prijedor, u kojoj je Srpska demokratska stranka prethodno nasilno srušila demokratski izabranu vlast. Prema nepotpunim podacima, kroz logor Omarska prošlo je oko 6.000 zatočenika. U trenutku ulaska Međunarodnog crvenog krsta, u logoru ih je registrirano 3.334. Među njima i 37 žena. Još uvijek neutvrđen broj ljudi nije dočekao zatvaranje logora. Stotine ubijenih logoraša naknadno će biti ekshumirani iz brojnih prijedorskih masovnih grobnica (Stari Kevljani 1 i 2, Tomašica, Jakarina Kosa…), Travnika (Korićanske stijene), Bosanske Krupe (Jama Lisac), Sanskog Mosta (Jama Hrastova Glavica)…

 EHO AUSCHWITZA

Mnogi će u svijetu naknadno reći da je Omarska najzloglasniji logor u Evropi nakon Drugog svjetskog rata. Za preživjele holokausta iz Sjeverne Amerike, ”Omarska je eho Auschwitza”. Za lokalne vlasti i kompaniju “ArcellorMittal”, ovo je i dalje samo  prostor za eksploataciju najkvalitetnije željezne rude u Evropi. Ući u prostor nekadašnjeg logora moguće je jedino kada to dozvoli menadžment kompanije. Veoma rijetko! Na zločine počinjene u ovom prostoru danas ne podsjeća ništa. Tek tu i tamo mecima izbušeni zidovi, svjedočenja preživjelih, sudske presude, te  filmski zapis ekipa ITN-a i Guardiana, koje su 5. augusta 1992. ušle u logor i mnogima spasile život.

Snimci su to nakon kojih će biti pokrenuta inicijativa za formiranje Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu. Danas preživjeli logoraši žive i umiru obespravljeni i sa svojim traumama rasuti širom svijeta. Svake godine 6. augusta, u organizaciji  svojih udruženja, preživjeli se logoraši okupe i na samo dva sata, koliko odobri kompanija, prostor pretvore u živi muzej sjećanja na najcrnje dane svojih uništenih života, ali i cijele BiH. Na  dvosatnim komemoracijama uglavnom je prisutan i neko od novinara-spasioca: Ed Vuliammy, Penny Marshall…, ljudi iz državnog vrha, udruženja i organizacije s prostora cijele bivše Jugoslavije i uvijek grupa mladih ljudi, okupljenih u umjetnički kolektiv, grupu “Četiri lica Omarske” iz Beograda.

Milica Tomić odrasla je u jugoslavenskoj glumačkoj  porodici. Kao kćerka  poznatog jugoslavenskog glumca Milivoja Miće Tomića i glumice Marije Milutinović, teško je podnijela kraj jedne zajednice koju su na sebi svojstven način na filmu i u pozorištu obilježili i njeni pokojni roditelji. Da je sve gotovo, shvatila je mnogo ranije. “Za mene je početak rata i početak raspada Jugoslavije uvek bio 28. mart 1989. godine, kada je JNA uz pomoć policije u Srbiji i na Kosovu u krvi ugušila mirne demonstracije povodom promjene Ustava u Srbiji i gubitka autonomnosti pokrajina Kosova i Vojvodine. Tada je ubijeno trideset i troje naših ljudi i žena albanske nacionalnosti. Veo ćutanja i danas pokriva taj događaj”, kaže Tomić, direktorica Instituta za savremenu umjetnost pri Tehnološkom Univerzitetu u Grazu.

Bespomoćno je ispratila sve naredne događaje i dešavanja u regiji, posebno u BiH. “Genocid u Bosni, Prijedoru i Srebrenici bio je definitivno kraj socijalističke Jugoslavije i zajedničkog života. Života koji smo do tada živeli. To je crna rupa koja nas je sve progutala i iz koje do dan-danas pokušavamo da se izvučemo.” Ovoj su kulturnoj radnici bili uvijek neprihvatljivi šutnja zvanične Srbije, negiranje genocida i prikrivanje kontinuirane pljačke. Iako je  kao umjetnica bila aktivna i autorski vrlo određena u odnosu na fokus svog rada, ubrzo je shvatila da je upravo zbog toga individualni rad nemoguća pozicija i da ovaj fokus, interes, zahtijeva produkciju drugačijeg javnog prostora, odnosno grupni rad. “Posle nekoliko godina rada, postalo mi je jasno da je to moguće jedino kroz udruženi rad i kolektivni pristup. Iz tog razloga smo osnovali grupu ‘Spomenik’, čija je centralna tema ubrzo postala genocid u Bosni i u kojoj su mnogobrojni autori i autorke, filozofi, aktivisti, umetnici, arheolozi i antropolozi, filmski teoretičari, psihoanalitičari, kustosice… uložili enorman rad da bi pokrenuli jedan nepostojeći diskurs u okviru umetnosti i društva čiji je zadatak bio da se bave društvom.”

Iz tog rada i zajedničkog napora nastala je, kaže, potreba da se otvori novi prostor rada koji bi se s jedne strane bavio širenjem zajednice ljudi koji će se baviti ovim problemima i načinima kako da nastavimo život ne ignorirajući istinu koja govori o ubistvu ljudi, pljački društvenog vlasništva kroz privatizaciju, genocid i logor i posljedicama koje to ima na živote svih nas. U jednom je trenutku  kao rezultat rada ljudi iz grupe “Spomenik” nastala je i radna grupa  “Četiri lica Omarske”.  Ideja o formiranju radne grupe “Četiri lica Omarske” potječe od Milice Tomić, koja je i autorka koncepta cjelokupnog poduhvata.

KAPO IZ OMARSKE

Ogroman utjecaj na formiranje i kasniji rad radne grupe imao je  tekst teoretičara filma Pavla Levija, pod nazivom Kapo iz Omarske. “U tom tekstu iz 2009. godine Levi kritikuje činjenicu da se jedan od najskupljih filmova savremene srpske filmske produkcije Sveti Georgije ubiva aždahu jednim delom snimao na lokalitetu rudnika Omarska, što Levi vidi kao svojevrsno brisanje istorije tog lokaliteta, saučestvovanje u politikama zaboravljanja i javnog negiranja zločina, skrećući pažnju na ulogu savremene srpske kulturne produkcije u veoma suptilnim mehanizmima relativizacije i negiranja ratnih zločina počinjenih tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji”, govori nam Srđan Hercigonja, dugogodišnji član grupe.

Rođen je 1987. godine. Diplomirao je međunarodne odnose na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, gdje je završio masterske studije iz oblasti međunarodne politike, odnosno međunarodne sigurnosti. Rata se nejasno sjeća. Poslijeratnog perioda, koji je definitivno obilježio njegovo usmjerenje, sjeća se jasnije. Grupu je od njenog osnivanja činio veliki broj ljudi. Ljudi su se priključivali, ali su i odlazili iz različitih razloga. Duži su vremenski period grupu sačinjavali Milica Tomić, Marija Ratković, Vladimir Miladinović, Jovanka Vojinović, Mirjana Dragosavljević, Nenad Porobić, Dejan Vasić, Srđan Hercigonja, kao i autori i autorke koji su učestvovali i utjecali na rad grupe na različite načine: Jelena Petrović, Branimir Stojanović, Pavle Levi, Slobodan Šijan, “Haertefact” (Andrej Nosev, Milica Milić), Staša Tomić, DELVE (Antonia Majača i Ivana Bago), Viktor Milanović, Sandro Hergić, Zoran Vučkovac…

“Grupa se bavi širokim temama i pripadnost grupi nije formalno određena ili definisana”, kaže Hercigonja. Misli da je najbolje definirati je onako kako je Milica Tomić jednom definirala samo funkcioniranje tog kolektiva – a to je da se radi o transdisciplinarnom pristupu temama poput ratnih zločina, traume, aktivizma, viktimizacije, ljudskim pravima, vezama globalnog kapitalizma s političkim odnosima na lokalu, koncentracionim logorima, pitanjima memorijalizacije i komemoracije, forenzike, kolektivnog sjećanja, kulture sjećanja, utjecaja medija na sjećanje, odnosima između umjetničkih praksi i ratnih zločina itd.

SVA LICA OMARSKE 

“'Četiri lica Omarske’ naziv je za tri epohe i četiri ‘sloja’ koji određuju današnji lokalitet rudnika Omarske, nekadašnjeg koncentracionog logora, i ljude koji su posredno ili neposredno povezani s istorijom i sadašnjicom ovog lokaliteta”, priča Milica Tomić. Prvo lice predstavlja sam rudnik Omarska kao dio Rudnika željezne Rude “Ljubija” u doba socijalizma i socijalističkog samoupravljanja. Drugo lice predstavlja koncentracioni logor Omarska kao mjesto masovnog ubijanja i torture nesrpskog stanovništva Prijedora. Treće lice jeste rudnik Omarska danas u većinskom vlasništvu najveće multinacionalne kompanije za proizvodnju čelika “ArcelorMittal”, dok je četvrto lice Omarska kao mjesto snimanja jednog od najskupljih filmova savremene srpske filmske produkcije.  Sva četiri “lica” Omarske  međusobno su  veoma povezana te govore  o drastičnim ekonomskim, političkim, društvenim i kulturnim promjenama kroz koje su Prijedor, Bosna i Hercegovina, ali i ostale zemlje bivše Jugoslavije prošle u proteklih 25 godina.

Ni Srđan ni Milica ne vole koristiti frazu “sučeljavanje s prošlošću”.  “Ja to, pre svega, vidim kao suočavanje sa sadašnjošću! Također nisam ustaljenog mišljenja da su etnička podeljenost i nacionalna mržnja uzroci ratova, ratova za koje, eto, još ne postoji jedinstveno ime. Pre smatram da je etnifikacija društva direktna posledica rata i da upravo danas u novonastalim nacionalnim državama na teritoriji nekadašnje SFRJ, a ponajviše u BiH, uopšte nije moguće ostvariti društvenu zajednicu koja nije etnički određena. Ratovi devedesetih su dio naše sadašnjosti i determinisali su živote svakog člana bilo koje zajednice na prostoru bivše Jugoslavije”, kaže Tomić. S dešavanjima u Bosni Srđan se prvi put suočava padom Miloševićevog režima. Tada srbijanske televizije počinju  emitirati dokumentarne emisije o ratu u BiH.

“Jedan od ključnih trenutaka je svakako bio objavljivanje snimka egzekucije šestorice dečaka iz Srebrenice”, kaže Hercigonja. Televizija B92 emitirat će 2006. godine dokumentarni film o dešavanjima u Prijedoru 1992. Bilo je to njegovo prvo suočavanje. “Prijedor tada postaje predmet mog interesovanja, međutim, mnogo veće znanje o Omarskoj i genocidu u Prijedoru stičem od 2010. godine angažovanjem u projektu ‘Četiri lica Omarske’. Namerno koristim termin genocid, jer smatram da mi moje znanje dozvoljava da iskažem svoje mišljenje po tom pitanju, bez obzira na sudske ili političke presude i odluke.” Kaže i to da ga stalna potreba da razumije sadašnjost i realnost vraća u devedesete. “Upravo zbog toga ne volim izraz ‘suočavanje s prošlošću’, radi se o spoznaji realnosti, politike i njenih mehanizama i prirode društava u kojima živimo danas i sada.”

MEMORIJAL U EGZILU

Jedna od akcija koju je poduzela ova grupa ljudi bilo je okupljanje u Londonu  pred početak Olimpijade 2012. godine. To je bila i dvadeseta obljetnica zatvaranja logora Omarska. “Povod za okupljanje bio je dvostruk – činjenica da je bilo najavljeno da se grandiozna instalacija ‘ArcelorMittal Orbit’ u Londonu, u znak proslave Olimpijade, gradi od rude koja dolazi iz svih rudnika ‘Mittala’, što implicitno uključuje i Omarsku, za koju postoji ozbiljna sumnja da sadrži posmrtne ostatke ubijenih logoraša i nepostojanje memorijala u Omarskoj. Taj događaj bio bi nemoguć bez saradnje bivših logoraša opštine Prijedor, grupe ‘Spomenik’, ‘Četiri lica Omarske’ i Forenzičke arhitekture Goldsmiths Univerziteta u Londonu.  Okupljanje u Londonu jasno je pokazalo direktnu povezanost globalnog kapitalizma i društva s lokalnom politikom i ekonomijom u Prijedoru”, govori Hercigonja.

Naime, “ArcellorMital” je u čast otvorenja Olimpijade Londonu poklonila 19 miliona funti skupu i 115 metara visoku platformu, čeličnu skulpturu i zamisao indijskog umjetnika Anisha Kapoora, podignutu tik uz Olimpijski stadion. “Naša saradanja s Forenzičkom arhitekturom obuhvatala je, između ostalog i obilazak Omarske, gde nismo dobili dozvolu za ulazak. Bez obzira na demantije kompanije o tome da se ruda iz Omarske koristila za izgradnju te gigantske instalacije, mi smo zajedno s partnerima i prijateljima simbolički proglasili  ‘Memorijal u egzilu’ kao protest zbog nepostojanja memorijala u Omarskoj, kao i zbog politike kompanije koja se tiče dozvole pristupa samom lokalitetu.”

Za Srđana je Omarska i dalje simbol naše zajedničke katastrofe. “U Omarskoj se i dalje najjasnije vidi odnos naših društava prema žrtvama rata, odnos političkih institucija i elita prema žrtvama, posledice tranzicija i privatizacija, pa i uticaj kulture na učvršćivanju nacionalizama. U ovom trenutku, mislim da je potpuno legitimno reći da je peto lice Omarske trenutno naša slika u ogledalu, slika naših društava i država.”  Milica Tomić naglašava da je u radu grupe uvijek bio prisutan neki optužujući pogled srpskog poluintelektualca i polunacionaliste. “Mene ta vrsta ‘kritike’ nije nikad zanimala i ja ne želim da glavni motiv našeg rada i potrage za preciznom formulacijom bude taj ‘famozni kritičar’, jer ne verujem u taj pogled i nemam kome da se pravdam.”

O Srbiji danas Srđan nema riječi hvale. “Srbija je danas država u kojoj ljudi umiru jer ne mogu da dočekaju zakazani termin kod lekara, država u kojoj mladi ljudi s fakultetskom diplomom odlaze iz zemlje da bi radili kao stjuardi i stjuardese u Dubaiju ili na kruzerima kako bi služili svetsku elitu, država u kojoj doktor filozofije radi u call‑centru u stranoj firmi koja se predstavlja kao najuspešnija investicija iz inostranstva, država čiji su građani dezorijentisani, uplašeni, s mrgodnim izrazima na licima, država u kojoj se pored megalomanskog gradilišta tzv. super modernog projekta ‘Beograd na vodi’ nalaze propala skladišta u kojima se imigranti zimi smrzavaju do gole kože, a imigranti-maloletnici pružaju seksualne usluge za novac kako bi preživeli.”  Ipak je optimista. Ne želi prihvatiti tvrdnje da je bitka izgubljena, pogotovo ne ona za memorijal u Omarskoj. “Ako jedna žena iz Prijedora bude otpuštena s posla zbog svog imena i prezimena, oduzme joj se svako dostojanstvo, biva strpana u logor za koji se veoma dobro zna kako se tamo ophodilo prema ženama, biva pokradena i oterana iz svog doma, potom smogne snage da se vrati u Prijedor, gde na ulici sreće ratne zločince koji su njoj naneli zlo, a pritom zadržava optimizam i može da kaže: ‘Jezivo je, ali biće bolje’, to svakoga simbolički obavezuje na optimizam.”