Podaci do kojih smo došli na službenim stranicama najprestižnijih svjetskih univerziteta, kao i izjave studenata koji predvode tamošnja studentska udruženja, otkrivaju da se na najprestižnijim svjetskim univerzitetima muslimani nemaju potrebu boriti za pravo klanjanja džuma-namaza jer im je ono zagarantirano

Piše: Hamza RIDŽAL

Odluka Senata Univerziteta u Sarajevu o neodržavanju predavanja i ispitnih rokova za vrijeme džuma-namaza na fakultetima UNSA naišla je na podijeljene reakcije javnosti. Oni kojih se odluka Senata zaista tiče, a to su prakticirajući vjernici, pozdravili su prvo inicijativu SPUS-a s Harisom Zahiragićem na čelu, a poslije i odluku Senata koja uveliko olakšava njihov svakodnevni život. Ipak, najviše su o tome pisali oni koji nisu ni studenti, a ni prakticirajući vjernici koji obavljaju džumu-namaz.

Takvi su isticali da je ova odluka vraćanje bosanskohercegovačkog društva u srednji vijek, put ka stvaranju teokratske države, rušenje načela sekularizma… Kako bi se ispitala utemeljenost ovakvih i sličnih prigovora, najbolje je pogledati kako se prema pitanju vjerskih sloboda odnose najprestižniji svjetski univerziteti u uređenim sekularnim društvima koji, prema relevantnim istraživanjima, zauzimaju vodeća mjesta u svijetu visokog obrazovanja, poput Harvarda, Oxforda, Standforda, Cambridgea, University of London, Yalea, MIT-a…

Podaci do kojih smo došli na službenim stranicama ovih univerziteta, kao i izjave studenata koji predvode tamošnja studentska udruženja, otkrivaju da se na najprestižnijim svjetskim univerzitetima muslimani nemaju potrebu boriti za pravo klanjanja džuma-namaza jer im je ono zagarantirano. Ponegdje ostaje borba za neka druga prava, kao što je pravo na halal‑ishranu u kampusu univerziteta, za dobijanje posebnih prostorija za molitvu, uspostavljanje institucije univerzitetskog imama ili slično, ali to je već razina o kojoj se na Univerzitetu u Sarajevu može samo maštati.

City, University of London, ima svog univerzitetskog imama

Univerzitet u Londonu osnovan je 1836. godine. Sastoji se od osamnaest konstitutivnih institucija koje se tretiraju kao zasebni univerziteti pod krovnim imenom University of London. Na ovom Univerzitetu studira više od 210.000 studenata, od čega je u kampusima smještena 161.000. Ovaj Univerzitet iznjedrio je 52 predsjednika i premijera te 74 dobitnika Nobelove nagrade. Na osnovu dostupnih podataka na zvaničnim stranicama univerziteta koji čine Londonski univerzitet, može se reći sa sigurnošću da muslimani na Londonskom univerzitetu uživaju veća prava nego oni na Univerzitetu u Sarajevu. Studenti na Londonskom univerzitetu ne samo da imaju pravo na obavljanje džuma-namaza nego u kampusima svojih matičnih univerziteta imaju i osiguran prostor za obavljanje molitve, pa i univerzitetskog imama. Navođenje svih mjesta za obavljanje molitve i uvjeta na svim univerzitetima koji ulaze u sastav Univerziteta u Londonu zauzelo bi previše mjesta, pa ćemo se osvrnuti samo na Univerzitet City.

Na zvaničnoj stranici Univerziteta City u Londonu navedeno je da je Musa Admani univerzitetski imam, a da se džuma-namaz obavlja u tri termina, što je i potvrđeno fetvom Jusufa Al-Qaradavija, koji je objasnio da je muslimanima u zapadnim društvima dopušteno da organiziraju džumu-namaz u bilo kojem vremenskom trenutku koji ne izlazi iz vremenskih granica predviđenih za ovaj namaz, kako bi uskladili obaveze na poslu sa svojim vjerskim dužnostima. Dakle, Univerzitet City nije dopustio studentima da budu odsutni s predavanja tokom džume, ali im je omogućio tri termina za džumu kako bi svoj raspored mogli uskladiti s jednim od njih. Kako se navodi na stranici Univerziteta, muslimanima su osigurane dvije prostorije za molitvu, jedna za muškarce, a druga za žene, dok se džuma obavlja u velikoj sali i otvorena je za sve koji joj žele prisustvovati. No, tu nije kraj. Kako se navodi na stranici Univerziteta City, glavna menza u kampusu ima i posebno označenu halal-ishranu za muslimane, ali i druge koji ne žele jesti svinjsko meso.

Godine 2013. rukovodstvo Univerziteta City, koji tada nije imao uposlenog imama, tražilo je od studenata koji su predvodili molitvu da predaju tekst hutbe na cenzuru. Kako je navedeno, tražili su to zbog straha da se među studentima na Univerzitetu ne bi počele širiti neke radikalne interpretacije islamskog učenja. Studenti su bili “šokirani” ovim zahtjevom i protumačili su ga kao ugrožavanje slobode govora, navodi Independent. Giulio Folino, predsjednik Udruženja studenata Univerziteta City, kazao je za Independent da ima razumijevanja za obje strane te da će učiniti sve da se iznađe razumno rješenje koje će uskladiti prava studenata i odgovornost Univerziteta. Budući da studenti nisu htjeli ni pregovarati po tom pitanju, Univerzitet je odlučio zatvoriti veliku salu petkom, ali im je dao alternativu u vidu oslobađanja od nastave u vrijeme džuma-namaza, koju su mogli obavljati u džamiji udaljenoj pet minuta od kampusa. Ipak, slučaj je riješen kada je Univerzitet uposlio imama i osigurao tri termina za obavljanje džume, što važi i danas. Tako je riješena privremena kriza za muslimane na Univerzitetu City. I onda kada je oslobodio muslimane tokom džume, i onda kada je uposlio imama i odredio tri termina za klanjanje, Univerzitet City pokazao je spremnost za rješavanje problema svojih studenata.

Paviljon za muslimanke na Massachusetts Institute of Technology

Popularni MIT smatra se najprestižnijim svjetskim univerzitetom u svijetu tehničkih i tehnoloških nauka. Utemeljen je 1861. godine, a na njemu trenutno studira više od 11.000 studenata. O kakvom se univerzitetu radi, svjedoči i podatak da je kroz njega prošlo 85 dobitnika Nobelove nagrade, 52 dobitnika Nacionalne medalje za nauku i 16 šefova naučnog odjela u američkom vazduhoplovstvu. Iako muslimani čine zaista malu grupu u odnosu na ukupan broj studenata, ima ih oko 200, na MIT-u djeluje “MIT Muslim Students’ Association” kao zaseban dio Udruženja studenata Univerziteta. Kako se navodi na zvaničnoj stranici ovog Udruženja (msa.mit.edu), u kampusu se tokom cijele studijske godine obavlja džuma-namaz. Budući da studenti na ovom Univerzitetu mogu planirati svoj raspored predavanja, iz Asocijacije muslimanskih studenata MIT-a apeliraju na članove da usklade raspored kako bi mogli prisustvovati centralnoj molitvi petkom. “Prostorije postaju pretijesne zbog velikog broja studenata i lokalnog stanovništva koje dolazi na džumu, pa savjetujemo da dođete na vrijeme”, poručuju iz Asocijacije.

Džuma se održava u kampusu Univerziteta, na adresi: 40 Massachusetts Avnue, Cambridge, MA 02139, a prostorije su u sastavu zgrade Institute Religious Activity Center. To je potvrdio i predsjednik Asocijacije Abdurrahman Akkas u izjavi za Stav, u kojoj, između ostalog, kaže: “Mi, muslimani, imamo veoma prijatno okruženje ovdje na MIT-u i nemamo nikakvih problema. Imamo aktivan studentski klub, organiziramo druženja i vjerske događaje svakog semestra. U kampusu imamo i sobu za molitvu koja je uvijek otvorena te u njoj redovno klanjamo džume.”

Što se tiče ishrane u kampusu, muslimani imaju mogućnost odabira halal‑programa za svaki obrok. Asocijacija muslimanskih studenata MIT-a na svojoj stranici upućuje i na druga mjesta izvan kampusa u kojima se može jesti halal‑hrana. Također, Asocijacija je u dogovoru s upravom Univerziteta opunomoćena da spaja muslimane u zajedničke sobe za život u kampusu tako što prije početka studijske godine dostave prijedloge rukovodstvu Univerziteta. Kako ističu u Asocijaciji, ovu pogodnost ponajviše koriste studentice muslimanke koje najčešće traže da žive s drugim muslimankama u paviljonu “McCormick” – jedinom paviljonu u kojem stanuju isključivo žene.

Džamija i halal‑ishrana na Oxfordu

Iako se ne zna tačan datum osnivanja Univerziteta Oxford, postoje dokazi održavanja nastave još od 1096. godine. Tako se Oxford smatra drugim najstarijim univerzitetom u zapadnoevropskom kulturnom krugu. Na Oxfordu su se obrazovale brojne značajne ličnosti, od kojih i 28 dobitnika Nobelove nagrade i 27 premijera Velike Britanije. Oxfordski univerzitet sastoji se od 38 fakulteta te niza instituta. Na njemu studira više od 22.000 studenata. Ovaj Univerzitet nema glavnog kampusa. Umjesto toga, zgrade i objekti razbacani su širom grada. Na Oxfordu djeluje udruženje “Oxford University Islamic Society”, koje broji 800 članova i koje je nekoliko puta proglašavano za najaktivnije društvo na Univerzitetu. Kako se navodi na zvaničnoj stranici (ouicos.org), Udruženje organizira radionice, razgovore s naučnicima, fudbalske susrete, projekcije filmova, međureligijske dijaloške sesije, misionarski rad, poučavanje arapskog alfabeta, halke Kur’ana i tefsira, iftare tokom ramazana…

Budući da Oxford nema omeđen kampus te da studenti mogu birati termine svojih predavanja i tako sebi organizirati raspored, kako ističu na stranici Udruženja, nije bilo potrebe da Univerzitet odobrava odlazak na džumu. Ipak, godine 2016. Oxfordski univerzitet izgradio je nove prostorije Centra za islamske studije i džamiju uz njih. Tu se tokom studijske godine obavlja i džuma‑namaz, i to u dva termina, dok se za vrijeme raspusta obavlja u jednom terminu, kako je to uobičajeno i u drugim džamijama. I pored toga, na zvaničnoj stranici Univerziteta Oxford navedena su četiri mjesta, pored spomenutog, u kojima studenti mogu obavljati molitvu.

Što se tiče halal‑ishrane, na Oxfordu ne postoji halal‑program kao na University of London ili MIT-u, te studenti muslimani moraju voditi računa o svakom obroku. Iz udruženja “Oxford University Islamic Society” preporučuju da studenti pitaju za svaki obrok kako bi ustanovili da li je halal te da jedu piletinu. Pored toga, na stranici Udruženja navedena su čak 23 kafića i restorana smještena u blizini fakulteta koji rade na halal‑principima.

Džumu na Harvardu predvode studenti

Harvard University osnovan je 1636. godine. Njegova historija i bogatstvo čine ga jednim od najutjecajnijih univerziteta na svijetu. Trenutna vrijednost ovog univerziteta iznosi 37,6 milijardi dolara, što ga čini najbogatijom akademskom institucijom na svijetu. Sastavljen je od deset fakulteta i jednog instituta, a na njima studira oko 21.000 studenata. Harvard je završilo 130 Nobelovih laureata, 18 dobitnika Fieldsove medalje, osam predsjednika Sjedinjenih Američkih Država i 62 živa milijardera. Pri Harvardu djeluje udruženje “Harvard Islamic Society”, osnovano još 1955. godine. Kako se navodi u priručniku Vodič za muslimane za život na Harvardu, kojeg je moguće čitati na stranici Univerziteta i Udruženja, mesdžid za molitvu s abdesthanom za muškarce i žene smješten je u okviru kampusa Harvard Yard. U mesdžidu se redovno održavaju molitve, ali i zajedničko učenje zikra (dhikr circles) i Kur'ana. Ovaj mesdžid otvoren je cijele godine, a pristup objektu u kojem je smještena i velika biblioteka moguć je isključivo članovima Udruženja.

Na Harvardu se tokom cijele godine klanja i džuma-namaz. Tokom ljetnog raspusta džuma se obavlja u mesdžidu, a budući da je on pretijesan za sve koji žele klanjati džumu u toku studijske godine, centralna molitva održava se u Lowell Lecture Hall, u koju može stati do 350 osoba, što je dovoljno s obzirom na to da džumi tokom studijske godine prisustvuje oko 200 osoba. Hutbe drže studenti Harvarda. Oni kroz aktivnosti Udruženja prolaze i poseban kurs za predvođenje džuma-namaza te se rotiraju tako da svakog petka neko drugi predvodi molitvu. Jednom mjesečno hutbu predvodi imam Taymullah Abdurrahman, koji i vodi kurs obuke studenata za predvođenje džuma-namaza. Molitva petkom otvorena je i za nemuslimane koji žele doći da poslušaju poruku islama. Studenti muslimani također mogu birati između tri restorana u kampusu u kojima se služi isključivo halal‑hrana, a koji nude južnoazijsku, tursku i arapsku kuhinju.

Na Cambridgeu se džuma obavlja i u crkvi

The University of Cambridge osnovan je 1206. godine i drugi je najstariji univerzitet na engleskom govornom području. Svrstava se u red bogatijih univerziteta na svijetu, a samo je tokom prošle studijske godine, zaključno s 31. julom 2015. godine, ostvario dobit od 1,64 milijarde funti. Sastoji se od 31 fakulteta, a na njemu studira oko 20.000 studenata. Na Cambridgeu je studiralo 25 nobelovaca i 10 dobitnika Fieldsove medalje. Pri ovom Univerzitetu djeluje udruženje “Cambirge University Islamic Society”, čiji je primarni cilj usklađivanje akademskog i duhovnog života muslimana na Univerzitetu. Jedan od najvažnijih događaja koje organizira Udruženje, kako se navodi na njihovoj stranici, jeste “Explore Islam Week”, koji se sastoji od jednonedjeljne manifestacije čiji je cilj upoznavanje studenata Cambridgea s islamom kroz panel-diskusije, izložbe i predavanja.

Ovo Udruženje izborilo se za sobu za molitve, koja je glavno mjesto susreta članova Udruženja. Otvorena je tokom cijele godine, 24 sata dnevno, čak i tokom raspusta. Studenti u sobi za molitve obavljaju namaz, uče Kur'an, čitaju knjige i druže se. U njoj se klanja svaki namaz pet puta dnevno, a molitvu predvode studenti koji se međusobno rotiraju na dužnosti imama. “Cambridge University Islamic Society” organizira i džume tokom studijske godine, a one se održavaju u crkvi St. Columba's. Studenti tokom molitve prekriju crkvene relikvije kako bi im namaz bio ispravan. “Džuma obično počinje u 13:15 i završi u 13:45, tako da imate dovoljno vremena da stignete na bilo koje popodnevno predavanje ili vježbe koje eventualno imate na rasporedu. Također, imate i džamiju Ebu Bekr ovdje na Cambridgeu, koja nudi džume u dva termina tokom cijele godine. Sretni smo da imamo džamiju u kojoj se možemo povezati s lokalnom zajednicom i u kojoj imamo besplatne iftare tokom ramazana”, navodi se na stranici Udruženja. Muslimani na Cambridgeu imaju opciju halal‑ishrane, a Udruženje preporučuje dvadesetak halal‑restorana smještenih u blizini fakulteta.

Predavanja, namazi, džume i klanje kurbana na Yaleu

Yale University osnovan je 1701. godine i smatra se jednim od najprestižnijih univerziteta u svijetu humanističkih nauka, naročito prava. Čini ga četrnaest konstitutivnih fakulteta, a na njemu studira nešto više od 12.000 studenata. Imovina ovog Univerziteta procijenjena je u septembru 2015. godine na 25,57 milijardi dolara, što ga čini drugim najbogatijim univerzitetom na svijetu. Na Yaleu je studiralo 19 sudija Vrhovnog suda i 5 predsjednika Sjedinjenih Američkih Država, 52 dobitnika Nobelove nagrade, 5 Fieldsovih medalja…

Pri udruženje studenata Yalea djeluje i zasebno udruženje “Muslim Students Association”, koje osigurava druženja muslimana i čiji je primarni cilj podizanje svijesti o islamu na ovom univerzitetu. Univerzitet je odobrio otvaranje posebne prostorije nazvane “musalla”, u kojoj se muslimani mogu okupljati i obavljati vjerske obrede. Kako je navedeno na stranici Univerziteta, to je sveti prostor muslimana u kojem se održavaju namazi i edukacijske aktivnosti. Musalli imaju pristup isključivo muslimani, a predsjednik udruženja “Muslim Students Association” Omer Baywa opunomoćen je da izdaje odobrenja za korištenje musalle. Džuma-namaz obavlja se na Yaleu tokom cijele studijske godine, i to u kapeli Dwight Hall Chapel, smještenoj unutar kampusa Univerziteta. Hutbe drže studenti i profesori s Yalea te gostujući predavači i islamski učenjaci. Asocijacija muslimanskih studenata svakog ponedjeljka organizira i halke – poseban tip učenja u diskusionim krugovima. Tako studenti imaju priliku naučiti više o pet islamskih nauka koje su navedene na stranici Univerziteta sljedećim redoslijedom: teologija (iman), Poslanikova biografija (sira), historija islama (tarih), praktična sudska praksa (fikh) i duhovni odgoj (tesavvuf).

Na Yaleu, ipak, ne postoji odvojeni halal‑program za ishranu, pa iz Udruženja poručuju da se vodi računa o svakom jelu te upućuju studente na mjesta na kojima mogu kupiti halal‑hranu. “Muslim Students Associoation” svake nedjelje organizira halal‑večere na koje su svi dobrodošli te iftare tokom cijelog ramazana za studente koji poste. Ovo Udruženje organizira i dvije godišnje manifestacije: “Sedmicu islamske svijesti” u proljeće, čiji je cilj upoznavanje studenata Yalea s islamom, te “Kurban-bajramsku proslavu”, kada se na Yaleu, u znak sjećanja na poslanika Ibrahima, a.s., prinese žrtva i svi studenti, bez obzira na vjeroispovijest, budu pozvani na druženje i bajramsku večeru.

Ako je vjerovanje privatna, onda je nevjerovanje javna stvar

Način razumijevanja vjerskih sloboda na najprestižnijim svjetskim univerzitetima svjedoči o neutemeljenosti prigovora na odluku Senata Univerziteta u Sarajevu o oslobađanju studenata predavanja i ispita za vrijeme džume. Sudeći prema argumentima bosanskohercegovačke ljevice, Oxford, Hardvard, MIT, Cambridge i drugi prestižni univerziteti tek su zatucane, teokratske, desekularizirane institucije koje djeluju na principima srednjeg vijeka. Svi ti deklarirani borci za ljudska prava, napredni građanski umovi, smatraju da su ljudska prava samo ona prava koja je definirao obrazovni sistem komunizma. Enver Kazaz će u tekstu Akademski muslimani, napisanim povodom odluke Senata, reći da je Sarajevski univerzitet, kao državna institucija, prva takve vrste koja je i javno ukinula sekularizam, što nije tačno čak i ako bismo sekularizam definirali onako kako ga definira Kazaz. Fosili iz doba komunizma, poput Kazaza, još uvijek misle da je vjera privatna, a nevjera javna stvar, a da je svaka vjerska sloboda u državnoj instituciji rušenje načela sekularizma. Ako pristanemo na ovu definiciju, moramo pitati gospodina akademskog ateistu: Šta je onda s Univerzitetom Cambridge, koji nije privatni, a na kojem se klanja beš-vakat? Kako tek objasniti to da su na Cambridgu muslimani manjina u odnosu na druge studente, a imaju takva prava? Treba li podsjetiti da su muslimani na Sarajevskom univerzitetu apsolutna većina? Kazazi i kazazčići ne mogu pojmiti da nas odluka Senata UNSA ne vraća u mračno doba, ali da to čine kvaziljevičari naviknuti na podršku državnog represivnog aparata u borbi protiv bilo kakvog oblika ispoljavanja teističke svijesti.