Bošnjaci iz Trećeg bataljona koji su preživjeli prave golgote prave barikade u centru Beograda 9. oktobra 1915. godine i pod komandom kaplara Šemse Midovića iz sela Gonja kod Sjenice brane herojski položaj između Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja

Piše: Esad RAHIĆ

U sam vrh herojskih historijskih epizoda iz prošlosti Srbije svakako je odbrana Beograda oktobra 1915. godine od udruženih njemačko-austrougarskih snaga, koje su napadale pod komandom njemačkog feldmaršala Augusta von Mackensena. Odbrani srpske prijestolnice ogroman doprinos dala su dva bošnjačka bataljona, sastavljena od sandžačkih Bošnjaka. Treći i četvrti bošnjački bataljon bili su dio Desetog kadrovskog puka prvog poziva, koji je imao četiri bataljona i koji je došao iz Ibarske divizijske oblasti, čiji je centar bio Novi Pazar. Ovaj puk bio je najelitnija vojna formacija i sa Sedmim pješadijskim pukom drugog poziva činio je kičmu odbrane Beograda. Deseti kadrovski puk prvog poziva bio je sastavljen od vojnika starosti od 20 do 30 godina i, kao takav, bio je najmlađi po sastavu od svih vojnih formacija koje su sačinjavale Trupe odbrane grada Beograda. Desetim kadrovskim pukom komandirao je potpukovnik Miloje Momčilović, a Trupama odbrane grada Beograda general Mihailo Živković Gvozdeni. Bataljoni ovog puka bili su ujedno dio Kombinovanog odreda, koji je snosio glavni teret odbrane samog grada, a čiji je komandant bio pukovnik Dušan Tufegdžić, koji će ujedno biti i komandant Gradskog odsjeka odbrane grada Beograda.

Nakon početnih nedoumica vezanih za Carigradski ugovor s Osmanskim carstvom od 14. marta 1914. godine, a kojim je, između ostalog, bilo predviđeno da se muslimani iz “novih oblasti” ne mogu regrutirati u vojsku naredne tri godine, ulazak Osmanskog carstva u rat protiv Rusije i alarmantni nedostatak novih boraca uvjetovao je da se konačno priđe mobilizaciji i muslimana iz “novopripojenih krajeva”, koji su u ustavnom pogledu bili građani drugog reda, jer su najvažnije demokratske odredbe Ustava Kraljevine Srbije iz 1903. godine bile suspendirane za građane iz “novih krajeva”.

Vojni komandant “novih oblasti” general Damjan Popović predložio je plan regrutacije i mobilizacije, koji su prihvatili načelnik srpske Vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik, te vlada i kralj. Najprije su, počevši od aprila 1914. godine, regrutirani podanici kršćanske vjere koji su ušli u sastav Vardarskog puka.

Ministarski savjet Kraljevine Srbije je zatim, na preporuku Vrhovne komande, 25. decembra 1914. godine donio odluku da se u vojsku pozovu tri godišta muslimana iz “novih teritorija”, odnosno mladići rođeni od 1892. do 1894. godine, koji su očekivani da se do 18. januara 1915. godine pojave u kasarnama. Odziv je bio relativno visok jedino u Ibarskoj divizijskoj oblasti, gdje je uvjerljivo prednjačio Sandžak.

Već maja 1915. godine komandant Kombinovanog odreda Dušan Tufegdžić primio je 3.042 muslimana iz “novih krajeva” i odmah predložio da se njih 705, zbog iznurenosti i neobučenosti, pošalje na obuku i odmor u Aleksinac.

Na kraju su formirana četiri bošnjačka bataljona, od kojih su dva ostala da kao dio X kadrovskog puka brane Beograd, jedan je poslan van Beograda u XIX kadrovski puk, a drugi u Drinsku diviziju drugog poziva, u XII puk. Ovo govori da su mobilizirani Bošnjaci bili uglavnom mladi ljudi.

Pored vojnika s oružjem, određeni broj Bošnjaka imao je u Beogradu status “neboraca” koji su bili angažirani kao konjovodci i na drugim dužnostima u pozadini.

Za Treći i Četvrti bataljon Desetog kadrovskog puka, učesnik ovih borbi, đak-narednik i slikar Bogosav Vojinović Pelikan izričito kaže da su “dva bataljona 10. puka kadrovskog naši novi borci regruti muslimani iz Sandžaka”.

Od 5. do 9. oktobra 1915. godine vodile su se krvave borbe u samom urbanom jezgru Beograda, a na periferiji i bližoj okolini grada do 17. oktobra. Deseti kadrovski puk izgubit će u ovim borbama tri četvrtine svog sastava.

U odbrani Beograda učestvovalo je najmanje 1.500 Bošnjaka, što je bilo približno 15% od ukupnog broja vojnika koji su branili ovaj grad.

Treći bataljon, stacioniran na Torlaku, već 7. oktobra bit će poslan na najkritičniji položaj: na Dunavski kej, i to u pravcu strugare Prometne banke, što je centralni dio Dunavskog keja, pokušavajući očajnički uspostaviti kontrolu nad obalom Dunava. Četvrti bataljon poslan je iz Rakovice istog dana na ispomoć na Adu Ciganliju i Dunavski kej u pravcu Čukarice.

Oba bataljona probijaju se uz gubitke prema pozicijama na koje su upućeni. Treći bataljon, uz velike gubitke, herojski brani centralni dio Dunavskog keja. Dva voda ovog bataljona kasnije se udružuju s tri voda Drugog bataljona, kojim komandira “legendarni major Dragutin Gavrilović”, a kojima se pridružuje ono ljudi što je ostalo živo iz Sremskog dobrovoljačkog odreda i žandarmerije. U očajničkom pokušaju da se potisnu napadači gine mnogo Bošnjaka te potporučnik Petar Pavlović, koji ih predvodi, a teško je ranjen i major Gavrilović.

Bošnjaci iz Trećeg bataljona koji su preživjeli ove golgote prave barikade u centru Beograda 9. oktobra 1915. godine i pod komandom kaplara Šemse Midovića iz sela Gonja kod Sjenice brane herojski položaj između Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja. Ovo je svojevrsno beogradsko Termopile.

Učesnik tih događaja, u to vrijeme đak-narednik, a kasnije slikar Bogosav Vojnović Pelikan opisao je ovaj događaj na sljedeći način: “Njegov odred (Kombinovani odred pukovnika Dušana Tufegdžića) sačinjavaju i dva bataljona 10. puka kadrovskog, novi naši borci regruti muslimani iz Sandžaka. Pod smišljenom komandom pukovnika Tufegdžića ova dva bataljona pokazala su se dostojnim srpskog oružja, a njihova barikada kod Uprave fondova ispred Pozorišta, pod komandom njihovog desetara kaplara Šemse Midovića iz Sjenice, najduže se je opirala Austrijancima, koji su nadirali od Dorćola i nisu mogli odneti barikadu sve dok Nemci ne izbiše kod Londona.”

Svi hrabro ginu i tek preko njihovih leševa neprijatelj nastavlja napredovanje.

Isti autor ističe i učešće boraca Četvrtog bataljona u uspješnom odbijanju njemačkog pokušaja iskrcavanja na Adu Ciganliju 7. oktobra 1915. godine, pri čemu su se često vodile i borbe prsa u prsa: “Oni pak delovi koji su uspeli da se prebace na Adu bili su prosto uništeni našom posadom jednim bataljonom 7. puka drugog poziva i bataljonom 10. kadrovskog puka (muslimana).”

Pukovnik J. M. Radojević s divljenjem opisuje junaštvo Bošnjaka Ševketa Halilovića, rodom iz sela Kladnice kod Sjenice, koji je komandirao ratnim motornim čamcem “Pobjeda” i koji je s ovim plovilom pružao najžešći i najherojskiji otpor Nijemcima od cjelokupne srpske ratne flote sve do svoje junačke smrti. Neprestano je iz mitraljeza pucao s ratne lađe na neprijatelja i, uprkos ogromnim opasnostima, snabdijevao je hranom i ratnim materijalom srpske posade na Maloj Adi i Adi Zanogi. Kada mu je neprijateljskim hicima oštećeno plovilo, on je s mitraljezom u rukama izletio iz lađe i pucajući hrabro jurišao na njemačke položaje. Kada mu je nestalo municije, zgrabio je karabin i sa saborcima nastavio juriš. Rafal iz njemačkog mitraljeza ga je zaustavio. Njegovi drugovi, riskirajući svoje živote, iznijeli su ga teško ranjenog i ukrcali u voz koji je išao prema Mladenovcu, ali, nažalost, Šefket će u vozu podlegnuti ranama.

U Sandžaku postoji vrlo prisutno predanje da je spomenik neznanom junaku na Avali podignut iznad posmrtnih ostataka vojnika Sulejmana Balića rodom iz Duge Poljane (općina Sjenica), koji je poginuo od njemačke granate prilikom povlačenja ostataka srpske vojske preko planine Avale 15. oktobra 1915. godine. Sulejman je pripadao regrutiranim Bošnjacima iz generacije tri godišta (1892–1894) koji su prvi regrutirani iz tzv. “novih teritorija” i vjerovatno je bio borac Četvrtog bataljona. Da ovo predanje ima osnova, potvrđuje i analiza najboljeg poznavaoca srpskog naoružanja među srpskim historičarima gospodina Branka Bogdanovića, koji na osnovu analize pronađene municije i druge ratne opreme u grobu ovog mladog vojnika na Avali kaže: “Osim toga, srpska vojska je ruske puške i municiju (i to oživalnu, a ne špicastu) M-1891 počela da zadužuje tek krajem avgusta 1914. Po svemu sudeći, neznani junak bio je jedan od dvadesetogodišnjaka iz Ibarske vojne oblasti, pozvanih na odsluženje redovnog vojnog roka u 10. kadrovski puk potpukovnika Momčilovića. To objašnjava i odsustvo ratne značke, koja nije na vreme podeljena kadrovcima iz ‘novih oblasti’. Na ovo ukazuju i cokule, makar uvezane i telegrafskim kablom, koje su bile privilegija u odnosu na opanke drugopozivaca i trećepozivaca.”

Više od hiljadu sandžačkih Bošnjaka poginulo je braneći Beograd oktobra 1915. godine. Zar oni ne zaslužuju da se bar spomen-pločama u centru Beograda, na Dunavskom keju, na Adi Ciganliji i drugim mjestima Beograđani oduže ovim hrabrim i mladim ljudima? Zašto nijedna beogradska ulica ne nosi naziv po njima? Ili kasarna? Ili druga institucija ili ustanova?