U junu 1944. godine, na sastanku s Churchillom u Napulju, Tito je bio je prinuđen na izvjesno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade u Londonu, što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji velikosrpskog interesa u narodnooslobodilački pokret. Uslijedili su ustupci velikosrpski orijentiranoj izbjegličkoj vladi, među kojima je bila jedna od najvrednijih i najvećih žrtava ukidanje ZAVNOS-a i podjela Sandžaka između Srbije i Crne Gore

Piše: Esad RAHIĆ

Konačna arbitraža o budućem statusu Sandžaka izvršena je na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a, održanoj 24. februara 1945. godine. Tada je istaknuto da je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije detaljno proučio sandžačko pitanje, ponajprije iz aspekta cjelovitosti Sandžaka, i rukovodeći se prvenstveno političkim, ekonomskim i etničkim razlozima predložio da “položaj Sandžaka u interesu toga kraja treba riješiti na taj način što bi se srezovi koji gravitiraju Srbiji pripojili federalnoj Srbiji (deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i novovaroški), a srezovi koji gravitiraju Crnoj Gori – pripojiti ih toj federalnoj jedinici (bjelopoljski i pljevaljski)”.

U zakonodavnim odborima AVNOJ-a bilo je i drugačijih mišljenja. Predstavnik Crne Gore Marko Vujačić predlagao je da se Sandžak pripoji Crnoj Gori – “ako već Sandžak ne treba više da bude posebna administrativno-politička i privredna oblast s izvjesnom svojom autonomijom” i da “nije ni politički opravdano cijepati danas Sandžak, jer to neće, čini mi se, ni tamošnji narod prihvatiti”. Vujačić je tražio ne samo da se Sandžak u cjelini pripoji Crnoj Gori već i oba Dukađina, tj. Kosovo i Metohija, naročito Metohija, koja je, po njegovom mišljenju, i historijski crnogorska. Na taj bi način Crna Gora kao najmanja federalna jedinica ne samo prostorno već i ekonomski ojačala.

ŽRTVA TAJNIH DOGOVORA

I predsjednik ZAVNOS-a prof. Sreten Vukosavljević zastupao je sličan stav: “I ja sam za to da Sandžak kao samostalna jedinica ne treba više da postoji. I to je ovdje neosporno. Svi smo s time saglasni. Sandžak kao posebna jedinica sa svojim Antifašističkim vijećem narodnog oslobođenja Sandžaka bila je u svoje vreme, sa puno opravdanih razloga, uspostavljena. I to rešenje bilo je pravilno u onim uslovima. Bilo je i uspeha, rad je bio pozitivan. Zadaci su izvršavani i izvršeni. Sad su razlozi za likvidaciju posebne jedinice jači, ali ne vidim zbog čega se treba tako žuriti. Ne vidim razloge da se ovo ne baš tako nevažno pitanje s hitnjom naprečac lomi. Pametnije je, mislim, prvo za to sondirati teren, konsultovati ljude, pripitati narod, pridobiti ga za ono rešenje koje mislimo da najbolje odgovara narodnim interesima.

To je jedno pitanje. Drugo je: Da li Sandžak treba deliti ili ga treba pripojiti jednoj od susjednih federalnih jedinica – Srbiji ili Crnoj Gori. Ja sam mišljenja da se Sandžak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obeležjima. To je istorijski tačno. Tako je i narodno shvatanje. Zato sam ja za rešenje da se – ili ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome što sam već rekao.”

U nastavku rasprave učestvovali su još Moša Pijade, Sreten Žujović, Rodoljub Čolaković, Edvard Kardelj, dr. Rade Pribićević i Andrija Hebrang. Moša Pijade je u svojstvu izvjestioca Predsjedništva AVNOJ-a isticao da su protiv opstanka cjelovitosti Sandžaka “politički i ekonomski razlozi” jer “Sandžak kao pokrajina ne može dalje ostati kao do sada, jer za to nema više nikakvih ni političkih, ni ekonomskih, ni etničkih razloga.” Edvard Kardelj, tada potpredsjednik NKOJ-a (vlade), podržao je ovakvu njegovu ocjenu, kao i dobar dio prisutnih.

“Međutim, to sve nije pomoglo pošto je predlog NKOJ-a bio ishićen kao čisto političko rešenje, koje je Predsedništvo AVNOJ-a usvojilo većinom glasova. I posle toga deo političkih rukovodilaca Sandžaka smatrao je da je učinjena greška, pa su apstinirali od sprovođenja takve odluke. Prof. Sreten Vukosavljević, predsednik, i Mirko Ćuković, treći potpredsednik ZAVNOS-a, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNOS-a održanom 29. marta 1945. u Novom Pazaru. Oni nisu ni potpisali ovaj dokument”, kako nam saopćava Slobodan Nešković.

Imalo je i indicija od ranije da će Sandžak biti u cjelini dio federalne Srbije. U vrijeme osnivanja partizanskih divizija krajem 1942. godine Vrhovni štab je tražio od Štaba Treće sandžačke brigade da se izjasni u čiji sastav želi da uđe – u Prvu srpsku ili Drugu crnogorsku partizansku diviziju. U odgovoru rukovodstva Treće sandžačke brigade (Vladimira Kneževića Volođe i Rifata Burdžovića Trše) stajalo je: “Sa vojničke strane, nama je svejedno da li ćemo pripasti srpskoj ili crnogorskoj diviziji. Međutim, mislimo da je ovo donekle i političko pitanje Sandžaka. Političko utoliko što treba ocijeniti da li se Sandžak više orijentirao prema Srbiji ili prema Crnoj Gori. Nama izgleda da je Sandžak više naslonjen na Srbiju nego na Crnu Goru, pa utoliko bi ova veza imala trajniji karakter, nama se čini da bi bilo prirodnije da Sandžačka brigada uđe u sastav srbijanskih.”

Zanimljiv je i jedan nedovoljno identificirani dokument sa stanovišta njegove autentičnosti i funkcionalnosti u kojem su putem grafičke skice prikazane buduće federalne jedinice u Jugoslaviji. U sastavu Srbije prikazan je Sandžak. Također, u jednoj od verzija Nacrta Zakona o imenu države i državnom grbu Demokratske Federativne Jugoslavije na spisku šest federalnih republika spominje se kao prva “Srbija, Vojvodina i Sandžak”.

Na kraju debate formirana je posebna komisija u sastavu: Moša Pijade, Mile Peruničić i Rade Pribićević. Oni su dobili zadatak da obiđu Sandžak, da čuju mišljenja građana i da na terenu provjere koliko je pokrenuta inicijativa prihvatljiva te da potom podnesu izvještaj. Međutim, ova komisija nije izvršila svoj zadatak, nema nijednog njenog izvještaja niti je poznato da je dolazila u Sandžak.

Odluka je očigledno donijeta na nekom zatvorenom sastanku, koji javnosti nije poznat. Zna se samo da je tom sastanku prisustvovao sekretar pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku Blažo Jovanović, jer je on po povratku na Cetinje izjavio “da se prema Sandžaku prihvataju granice iz 1913. godine. Kosmet za sada ostaje kao cjelina”. Odluka je očigledno donijeta mimo volje ZAVNOS-a i mimo volje naroda Sandžaka, iako je i Centralni komitet četrnaest mjeseci ranije tvrdio da će Sandžak “imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi – slobodno izabrani predstavnici”. Napušten je princip da će Sandžak biti jedan od elemenata buduće Federacije i da će zauzeti “ravnopravno mjesto među ostalim pokrajinama”, da je formiranje ZAVNOS-a proizlazilo iz “pravilnog stava rukovodstva narodnooslobodilačke borbe prema uređenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji”, te da će položaj Sandžaka biti istovjetan položaju Vojvodine. Prihvaćeno je mišljenje da Sandžak treba žrtvovati zbog interesa dvije susjedne federalne jedinice – Srbije i Crne Gore – jer bi poseban status Sandžaka značio “izlišno i neracionalno drobljenje srpske nacionalne cjeline, kao i Jugoslavije uopšte”. Osim toga, isticano je da “Sandžak nema nacionalnu podlogu za dobijanje takvog statusa”, iz čega proizlazi da Bošnjaci nisu narod već vjerska zajednica. Zaboravljeno je da se narod, koji se na određenom prostoru formirao tokom 600 godina, ne može likvidirati administrativnim odlukama koje proizlaze iz demokratskog centralizma i partijske pripadnosti onih koji odluku donose.

KPJ JE PREVARILA SANDŽAČKE BOŠNJAKE

Zanimljivo je na ovu temu razmišljanje jednog od čelnika KPJ Milovana Đilasa: “Srpske i hrvatske nacionalne, a pogotovu nacionalističke ideologije, nisu mogle, niti su htjele da shvate i prihvate posebnost Muslimana. Nisu to shvatili ni komunisti. Smatrali su da su Muslimani nacionalno neopredijeljeni, pa da će se, s razvitkom, opredjeljivati kao Hrvati ili Srbi. No, već prvi poslijeratni popisi pokazali su da u takvom shvatanju nešto nije u redu (…), a budući da su se Muslimani uporno, i sve upornije ispoljavali kao posebnost, i da je jačala njihova uloga u državi i kulturi – komunisti su najzad to shvatili.”

Ovaj preokret u stavu najvišeg komunističkog rukovodstva odudara u odnosu na raniju politiku. Još prije rata KPJ je stala na stanovištu da su Muslimani jedan od sedam južnoslavenskih naroda. Ova politika došla je do izražaja i u ljeto 1939. godine obrazovanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, što je još preciznije formulirano na Petoj zemaljskoj konferenciji u Zagrebu oktobra 1940. godine. Tokom NOB-a narodnooslobodilački pokret obraćao se Muslimanima kao narodu i njihovo nacionalno ime pisao velikim slovom. U prve tri godine rata NOP je imao stav o federativnom uređenju zemlje i ravnopravnom tretmanu svih njenih naroda i narodnosti. Iz ovog stava proizišlo je i izdvajanje i osamostaljene Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Rifata Burdžovića Trše i formiranje Glavnog štaba NOP za Sandžak, ravnopravnog ostalim glavnim štabovima, a onda i formiranje ZAVNOS-a sa svim pozitivnim posljedicama na kojima, kao konstantama multietničkog, multikulturalnog i multireligijskog društva, insistira ovo tijelo. Ono je uspjelo prije svega da zaustavi pripremljeno uništenje i pokolj Bošnjaka. Tito je 1942. godine istakao da bi narodnooslobodilačka borba bila čak i prevara kad ona ne bi “imala i nacionalni smisao za svaki narod posebice”.

Međutim, odnos snaga u antifašističkoj koaliciji početkom posljednje godine rata prisilio ga je na kompromis upravo na ovoj ključnoj tački. U junu 1944. godine, na sastanku s Churchillom u Napulju, bio je prinuđen na izvjesno priznanje legitimiteta izbjegličke vlade u Londonu, što je indirektno otvorilo vrata infiltraciji velikosrpskog interesa u narodnooslobodilački pokret. Odmah poslije toga na Vis je došao novopostavljeni predsjednik izbjegličke vlade dr. Ivan Šubašić, a razgovori su rezultirali Viškim sporazumom od 16. juna 1944. godine. Obje strane predstavljale su u javnosti ovaj sporazum kao svoju političku pobjedu. Šest mjeseci trajao je zastoj na frontu na Drini i Dunavu, pri čemu se očekivala značajna pomoć antifašističke koalicije u proboju frontovske linije. Uslijedili su ustupci velikosrpski orijentiranoj izbjegličkoj vladi, među kojima je bila jedna od najvrednijih i najvećih žrtava ukidanje ZAVNOS-a i podjela Sandžaka između Srbije i Crne Gore.

DRUGO, POSLJEDNJE ZASJEDANJE ZAVNOS-A

Prvobitno je bilo predviđeno da se Drugo zasjedanje ZAVNOS-a održi do 15. marta, u skladu s pismom Predsjedništva AVNOJ-a od 21. februara 1945. godine. Prema ovom dokumentu, određen je “status Sandžaka u federativnoj Jugoslaviji, na sljedeći način: uzimajući za osnovu granicu između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena posle balkanskog rata u 1912. godini, ZAVNO Sandžaka – doneće odluku da se povrati stanje od 1912, te da se delovi Sandžaka vrate Srbiji, odnosno Crnoj Gori. (…) Razume se po sebi da svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju nacionalnu pripadnost – srpsku ili crnogorsku, bez obzira da li njihova teritorija prelazi srpsku ili crnogorsku jedinicu”. Drugim riječima, sandžačkim Bošnjacima oduzeto je pravo da se u skladu sa svojim stvarnim nacionalnim osjećanjima formiraju, razvijaju i izjašnjavaju.

Već 26/27. marta 1945. godine u Novom Pazaru održana je Oblasna konferencija KPJ za Sandžak na kojoj su podržana opredjeljenja AVNOJ-a o budućnosti Sandžaka i donesena odluka o prestanku rada ovog partijskog organa te o osnivanju Okružnog komiteta KPJ za Novopazarski okrug, koji je obuhvatao teritoriju šest današnjih sandžačkih općina u okviru Srbije.

Drugo i ujedno posljednje zasjedanje ZAVNOS-a održano je 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru u sali Omladinskog doma. U odsustvu predsjednika Sretena Vukosavljevića Skupštinom je predsjedavao prvi potpredsjednik Murat ef. Šećeragić. Zasjedanju su prisustvovala 83 vijećnika ZAVNOS-a. Vijećnici bošnjačke nacionalnosti, iako su bili u manjini, što ih ne opravdava, nisu izrazili ni najmanje suprotstavljanje namjeri da se ZAVNOS likvidira, kao i cjelovitost i teritorijalno jedinstvo Sandžaka. Protivljenje takvim nakanama izrazili su predsjednik ZAVNOS‑a prof. dr. Sreten Vukosavljević, kao i jedan od potpredsjednika ZAVNOS-a, poznati sandžački publicista i prvoborac Mirko Ćuković. Oni su odbili prisustvovati ovom zasjedanju saznavši koja je njegova svrha, kao i da potpišu odluke o raspuštanju ZAVNOS-a.

Zanimljivo je da su se na ovom zasjedanju čule i izjave pojedinih vijećnika da se radi o privremenoj odluci, a ne o odluci trajnog karaktera. Veoma ironično zvučao je jedan od zaključaka ZAVNOS‑a “da na Osnivačkoj skupštini ovog Vijeća, koja je održana 20. i 21. novembra 1943. godine u Pljevljima, niti docnije, nije postavljen zahtjev za poseban položaj Sandžaka u budućoj državi”, odnosno “da Sandžak bude federalna jedinica, niti autonomna oblast”. Još 17. oktobra 1941. godine u Proglasu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak govori se o “autonomnom Sandžaku”.

Raspuštene su i druge oblasne institucije kao što su Narodnooslobodilački front Sandžaka, Antifašistički front žena Sandžaka, Omladina Sandžaka, Crveni krst Sandžaka itd. Odluka o rasformiranju ZAVNOS-a potvrđena je na Trećem zasjedanju AVNOJ-a, uz tragikomičnu konstataciju da je tako postupljeno po molbi Skupštine ZAVNOS-a.

SANDŽAK JE ZASLUŽIVAO STATUS REPUBLIKE ILI AUTONOMNE POKRAJINE

Još 1939. godine osnovan je Oblasni komitet KPJ za Sandžak, na čijem je čelu bio sve do svoje smrti Rifat Burdžović Tršo, koji je obuhvatio do tada formirane partijske organizacije KPJ u Bijelom Polju, Pljevljima, Prijepolju i Sjenici. U drugim srezovima Sandžaka tada nisu postojale partijske organizacije. Oblasni komitet KPJ za Sandžak bio je organizacijski vezan za Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku sve do oktobra 1941. godine, kada će se izdvojiti i biti direktno vezan za Centralni komitet KPJ.

Nakon osamostaljenja Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, došlo je do instaliranja i drugih sandžačkih institucija NOP-a: Oblasni komitet SKOJ-a, Glavni štab NOP-a Sandžaka, Sandžačka omladina, sandžačke brigade (od prvih pet proleterskih brigada, tri su bile sandžačke – Treća, Četvrta i Peta sandžačka proleterska brigada); od 4. marta 1944. godine formirana je 37. udarna sandžačka divizija.

U Sandžaku su prve ustaničke puške odjeknule već 14. jula 1941. godine, kada su ustanici napali na italijansku karabinjersku i žandarmerijsku posadu u Mojkovcu. Osim Mojkovca, Šahovića i Brodareva, koji su ubrzo oslobođeni, ustanici su 20. jula oslobodili i Bijelo Polje, u kojem je zarobljen italijanski garnizon sa 180 vojnika. Zanimljivo je da je na konferenciji u Beranama 21. jula 1941. godine izabran prvi narodnooslobodilački odbor na tlu tadašnje Jugoslavije.

Dakle, u Sandžaku je ustanak podignut odmah nakon ustanka u Srbiji i Crnoj Gori, mada bi se ono što je proglašeno za početak ustanka u Srbiji moglo, najblaže rečeno, nazvati tragikomičnim. Naime, u svađi s dvojicom nedićevaca na vašaru u Bijeloj Crkvi Žikica Jovanović Španac ubio je dvojicu nedićevaca. Ovdje je više riječ o ličnom sukobu nego o ozbiljnoj i masovnoj oružanoj akciji, a što se u Crnoj Gori i Sandžaku zaista dogodilo.

Samo devet dana nakon što je 26. septembra 1941. godine održano savjetovanje u Stolicama, na kojem je donijeta odluka o formiranju glavnih štabova NOP odreda po pokrajinama (“nacionalni štabovi”), formiran je 5. oktobra 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Sandžak (19 dana prije nego je to urađeno u Crnoj Gori i Boki – 24. oktobra). Izdvajanje Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak iz sastava Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak uslijedilo je sredinom septembra 1941. godine. Osamostaljene su i sve druge društveno-političke organizacije u Sandžaku. Ove institucije NOP-a osamostalile su se u odnosu na Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku kojem su do tada organizaciono pripadale. Glavni štab NOP odreda Sandžaka bio je pod neposrednim rukovodstvom Vrhovnog štaba, a Oblasni komitet KPJ za Sandžak pod rukovodstvom Centralnog komiteta KPJ. Spomenute institucije jasno su izražavale principe samostalnosti i autonomnosti sandžačkog NOP-a i sandžačke regije. Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak i dalje je bio Rifat Burdžović Tršo, a komandant Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak postao je Vladimir Knežević Volođa.

Nažalost, ovu dvojicu narodnih heroja, zajedno s komandantom Četvrtog bataljona Treće sandžačke proleterske brigade Tomašom Žižićem, četnici će u saradnji s crnogorskim partizanima na najsuroviji način ubiti u noći između 2. i 3. oktobra 1942. godine u selu Trnovo kod Mrkonjić‑Grada. Naime, Tršo je bio vodeći nosilac ideje o posebnom statusu Sandžaka u poslijeratnoj Jugoslaviji, u čemu su ga podržavali Volođa i Tomaš.

Završne borbe za oslobođenje Sandžaka trajale su od novembra 1944. do 12. januara 1945. godine. U to vrijeme u jedinicama 37. sandžačke divizije, 1. i 2. proleterske, 2. i 5. udarne divizije i drugim jedinicama NOVJ-a nalazilo se približno 15.000 boraca iz Sandžaka, od kojih 440 žena. Partijska organizacija dva mjeseca prije toga (6. februara) imala je 1.456 članova, 302 kandidata i 1.465 članova SKOJ-a.

Sandžak je dao značajan doprinos pobjedi NOB-a i revolucije i podnio velike ljudske i materijalne žrtve. U jedinicama NOV-a i POJ-a poginulo je više od 5.000 boraca, a okupatori i kvislinzi pogubili su ili poubijali 8.150 muškaraca, žena i djece. U borbama je najviše izginula omladina od 16. do 21. godine života, pošto je ona u Sandžaku, kao osnovna, najvitalnija i najprogresivnija društvena snaga, sačinjavala 75% boračkog i starješinskog kadra NOV-a i POJ-a.

Izgorjelo je 22.246 stambenih i drugih zgrada, bombardiranjem sela i gradova razrušeno je ili oštećeno 2.939 kuća i drugih zgrada, a uništeno je ili oštećeno 150 osnovnih i srednjih škola, od 176, koliko ih je ukupno bilo. Od bombardiranja su najviše stradali Bijelo Polje i Sjenica, a bombardirani su više puta Pljevlja, Prijepolje, Nova Varoš i Novi Pazar.

Sandžak je dao 27 narodnih heroja, od kojih je devetnaest poginulo: Rifat Burdžović Tršo, Vladimir Knežević Volođa, Ljubiša Miodragović, Vladimir Perić Valter, Tomaš Žižić, Miomir Pucarević, Gojko Drulović, Jezdimir Lović, Milovan Jelić, Slobodan Nikačević, Bogoljub Čukić, Živko Ljujić, Rodoljub Stevović, Dušan Tomašević Ćirko, Ljubomir Bakoč, Živko Džuver, Milosav Stiković, Radomir Raković i Radoje Kontić.

KONTINUITET BORBE ZA POSEBNOST SANDŽAKA

Završna godina narodnooslobodilačkog rata u Sandžaku imala je dvije međusobno različite karakteristike. Prva se ogledala u opadanju utjecaja bošnjačkih kadrova na sve što se događalo u Sandžaku, a druga je bila u izrazitom porastu broja Bošnjaka u narodnooslobodilačkoj borbi. U toj godini njihovo učešće imalo je obilježje masovnosti.

Bilo bi normalno očekivati da masovno učešće sandžačkih Bošnjaka u partizanskim jedinicama bude propraćeno i većim utjecajem u strukturama vlasti i društveno-političkim zbivanjima. Nažalost, kretanja su bila obrnuta. Sandžaklije su u završnim godinama rata imale kvantitet, ali ne i kadrovski kvalitet, odnosno mnogo učesnika NOB-a, a zabrinjavajuće malo pojedinaca s organizatorskim i liderskim darom, ambicijama i pozicijama.

Najkvalitetniji bošnjački komunistički kadrovi koji su se formirali i sazrijevali u antifašističkim pokretima studentske i srednjoškolske omladine i klasno opredijeljenih radnika, a koji se od 1941. godine javljaju kao kreatori, organizatori i rukovodioci te borbe izginuli su tokom narodnooslobodilačkog rata. To je naročito bilo karakteristično za Bijelo Polje, Novu Varoš, Podgoricu, Plav, Gusinje i Novi Pazar. To će biti od presudnog i odlučujućeg značaja u odnosu na konačnu sudbinu i status Sandžaka.

Jednom administrativnom odlukom zabijen je duboko nož u leđa stoljetnoj historijskoj tradiciji i posebnosti Sandžaka. Još 1516. godine bosanski sandžak-beg imenovao je u Novom Pazaru posebnog namjesnika koji je dobio ovlaštenja da u ime bosanskog sandžak-bega autonomno donosi odluke. Posebnost Sandžaka naglašena je u odlukama Berlinskog kongresa, Berlinskog ugovora iz 1878. i Carigradske (Novopazarske) konvencije iz 1879. godine. Sandžački odred posebno se spominje i prilikom odbrane Bosne i Hercegovine od austrougarske okupacije 1878. godine, a 1908. godine u Sandžaku su se kao dobrovoljci javili približno 30.000 Sandžaklija izražavajući svoju spremnost da stupe u oružane odrede Bosne i Hercegovine. Autonomistički stavovi jasno su naglašeni i u odlukama Sjeničke konferencije iz 1917. godine. Sandžački komitski pokret od 1918. do 1925. godine jasan je i nedvosmislen izraz težnje da se tretman Sandžaka i sandžačkih Bošnjaka postavi na drugačijim temeljima nego što su vlastodršci iz tog perioda pokušavali.

Zahtjevi za autonomijom Sandžaka otvoreno su izražavani i putem “Gajreta”, naročito tokom 1939. i 1940. godine, kada je istovremeno traženo i pripajanje Sandžaka Bosni i Hercegovini. Te ideje izražene su i u aktivnostima studenata iz Sandžaka pred Drugi svjetski rat koji su studirali na Beogradskom univerzitetu, odnosno njihovo odbijanje da se udružuju u zavičajno udruženje studenata iz Crne Gore i Srbije i njihovo opredjeljenje da formiraju posebno zavičajno udruženje studenata iz Sandžaka, koje je dobilo naziv “Zlatar”, te u aktivnostima ovog udruženja i nakon odluke policijskih vlasti da zabrane njegovo legalno djelovanje. Februara 1937. godine 72 studenta iz Sandžaka, pripadnika svih naroda ove pokrajine, potpisali su zahtjev za formiranje ovog zavičajnog udruženja.

Studenti Sandžaka obraćaju se aprila / maja 1939. godine narodima Sandžaka, pritom posebno spominju Muslimane, tretirajući ih kao poseban nacionalni subjekt u Sandžaku. Istupanja Rifata Buržovića Trše na predratnim marksističkim kružocima jasno su ukazivala na njegovo viđenje Bošnjaka kao posebnog i osobenog nacionalnog identiteta i autonomnog subjektiviteta Sandžaka. Za slobodu i za ljepšu budućnost Sandžaka svoje živote dala su četiri sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak.

Približno 15.000 Bošnjaka iz Sandžaka i Crne Gore učestvovalo je u narodnooslobodilačkoj borbi u devet partizanskih brigada (III, IV i V proleterskoj sandžačkoj brigadi, VII omladinskoj i IX crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj i Brigadi narodne odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim partizanskim bataljonima i četama), što je ovu borbu učinilo dostojanstvenom, a učešće Bošnjaka u njoj neospornom historijskom činjenicom.

Sandžak je zasluživao poseban status u poslijeratnoj Jugoslaviji. To je Sandžaklijama bilo i obećano. Zato su se i borili i ginuli u okviru partizanskog pokreta, ali su još jednom iskorišteni i prevareni. Sandžaku je ne samo oduzet obećavani status republike, a kasnije autonomije, već je i teritorijalno pocijepan. Zemaljska antifašistička vijeća imala su samo buduće republike, a oblasna vijeća buduće autonomije. Očigledno da je u vrijeme konstituiranja 1943. godine rukovodstvo NOP-a planiralo da Sandžak bude republika, a kasnije se razmišljalo o autonomiji, da bi mu na kraju oduzeli sve. Sandžak je bio i ostao žrtva historijskih nepravdi i manipulacija, ali Sandžaklije se ne predaju i očekuju da će u budućnosti biti konačno pravedno riješen status ove historijske pokrajine.